Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| біреуінің
сөзі, 4-жолдағы үшеуінің сөздері алдыңғы жолдардағы бірыңғай мүшелерге қатысты, соларды жинақтайды да, соңғы екі тар- мақты әрі мазмұны, әрі грамматикалық байланысы жағынан алдыңғылармен топтастырады. Демек, тематикалық әрі синтаксистік тұтастығына қарап, бұндайларды өз алдына шумақ етіп шығаруға бола ма? Біздіңше, бұлардың біршама тиянақталып отыратын екі тармақтысын да, соңғы көрсеткендей, тұтас ойды білдіретін төрт тармақтысын да өз алдына шумақ деп бөлуге болмайды. Шумақтарды біз де, Б.В.Томашевский көрсеткендей, тармақтардың әлдеқайда молдау (үлкендеу) тобы деп білеміз 93 . Әдетте, жалғыз қазақ өлеңі емес, басқа тілдер поэзиясында да өлең жолдары екі- екіден жұптасып келеді, демек, бұл жерде де шумаққа тән цикл тәртібі байқалады, бірақ бұл тәртіп шумақ жасау қажеттігінен тумай, өлең құрау (ұйқастыру) заңына байланысты өзінен-өзі (Б.В.Томашевскийше, автоматически) пайда болатындықтан, мұндай екі тармақ шумақ құрай алмайды. Қазақтың бір ауыз (бір шумақ) қара өлеңдерінде тематика-грамматикалық жағынан соңғы екі тармақ алғашқы екеуінен мүлде алшақ жа- тады: тақырып жағынан алдыңғы екеуі айтар ойға көп қатысы жоқ «бірдеңелер» жайында, негізгі поэтикалық ой соңғы 93 Өзге туыстас тілдерде екі тармақтан тұратын шумақтардың бар екендігін білдірген зерттеушілермен (Қ.Рсалиев, М.Хамраев) айтыспаймыз. Біз, қазақ, тіпті дәлірек айтсақ, Абай поэзиясында екі тармақты шумақтың жоқтығын білдіреміз. 247 екеуінде және ол екеуі көбінесе бір ғана сөйлем болып келетіні мәлім. Бұған қарап бұл төрт тармақ жеке-жеке екі шумаққа бөлін- бейді, бір ғана шумақ жасайды. Поэзияның шумаққа бөлінбей, тирадаларға топталатын жыр түрінде де тармақтар ұйқас жағынан да, синтаксистік құралымы жағынан да жұптасып тұрады, бірақ олар да шумақ номенклатурасына кірмейді. Шумақ құрайтын шарттардың бірі – өлең жолдарының топ- тасу тәртібінде қатаң сақталатын біркелкілік (цикличность, последовательность в расположении стихов), яғни бір өлең шумақтарға бөлінетін болса, сол өлең бойындағы шумақтардың бәрі тармақ саны жағынан да, ұйқасу суреті жағынан да бір- біріне аналогиялас болуы шарт. Мысалы, Абайдың төрт жолды шумақтарға бөлінетін өлеңдерінің, атақты «Сегіз аяғының», алты тармақты шумақтарға бөліп жазған «Қор болды жаным» сияқты өлеңдерінің әр шумағы өздеріне сай келіп отыра- ды: «Сегіз аяқтың» бір шумағы сегіз, екіншісі төрт, үшіншісі алты тармақты емес, бастан-аяқ бәрі де – сегіз тармақты, ара- лас буынды, аабввбгг ұйқасты тармақтар. Осы себептен, бір өлеңнің бірінші шумағы төрт тармақтан, келесі шумағы екі не- месе 48 тармақтан («Қансонарда» өлеңінде) құралуы мүмкін емес. Интонациялық тұтастығына келсек те, алғашқы төрт жол дауыс ырғағы жағынан бір бөлек болып айтылса да, әрі қарай 48 тармақ өлеңнің 5-жолынан бастап, интонациялық бір период құрап тұрады деу мүмкін емес. Керісінше, бұл 48 тармақтың әрбір жұбынан кейін (5-6; 7-8...) дауыс ырғағы біршама тыныстап отырады, бұған сол екі тармақтағы ойдың синтаксистік жағынан аяқталып отыруы да үлкен себепкер болады. Бірақ интонациялық бұл оқшаулық әрбір екі жолды шумақ етіп бөліп шығара алмайды, өйткені өлең ырғағының әр екі жолдан кейін біршама тыныстауы жалғыз «Қансонарда» типтес шығармаларда емес, төрттармақты, ааба ұйқасты қара өлеңдер де болады 94 . Сондықтан Абайдың біз талдап өткен бір топ шығармасы тармақтарының топтасуы жағынан ерек- ше құрылған өлеңдер болып табылады. Бұларда шумақталу тенденциясы да бар: ааба ұйқасты бірінші төрт тармақ – бір 94 жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|