Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| [Ол]
құдықтан шықса, бір қотыр күрең тай қалады. [Ол] қотыр күрең тайды барып ұстап алады. Тайды ұстаған екен, [ол тай] құнан болады, [оны] жүгендеген екен, [тай] дөнен бола - ды, [тайды] ерттеп мінген екен, [ол] бесті ат болады (Рад- лов, III, 267). «Дала уалаяты газеті» сияқты тұңғыш баспасөздің тілінде де күрделі сөйлемнін берілуі көбінесе бейберекет, тәртіпсіз келеді. Мысалы: Бірақ жалғыз жау қашырмайды деген мақал бар, сол себепті газет шығаратындар әркімге білдіреді, кімде- кім қазақ халқының үйдегі һәм халық арасындағы мінез рәсім- лерін біліп түзеуге ойласа, соны баспаханаға білдіріп, болыс- тық қылуға хатменен жіберіп («Дала уалаяты газеті». - 1889, 439 7.01. - №1). Бұрынғы заманнан бері қарай Тарбағатай тауы- ның етегінде көшіп-қонып жүрген қазақтардың қайсысына мағлұм белгілі емес, айтылмыш таудың бір биік шоқысы ту - расынан айтылатұғын ертегісі тұқым-тұқымдарын қуалай, біріне-бірі айтып, ауыздарынан тастаспай жан сақтайтын дұғадай-ақ болып келе жатыр (Сонда, №14). Бұл екі сөйлемді де Абайдан келтірген құрмаластармен ешбір қатар қоюға болмайды. Сөйлем компоненттері мен мүшелерінің орын тәртібінің төңкеріліп жүргенін былай қойғанда, белгілі бір мо- дельмен құрылмағанын көреміз. Мұның өзі сөйлемді түсінуді қиындатып тұрады. Ал Абайдағы аса күрделі сөйлемдердің ерекшелігі – олар аса түсінікті болып келеді, бұған себеп – ең алдымен, Абайдағы күрделі конструкциялардың жеке компоненттері бірыңғай (не баяндауыштарының тұлғасы жағынан немесе жеке сөйлемдердің мазмұны жағынан) болып келуінде. Абай прозасында күрделі конструкциялардың тағы бір түрі бар. Мұндайда толықтауыш бағыныңқының орнындағы сөй- лемнің баяндауышы табыс септігінде тұрмайды немесе жай сөйлемдер деп дәнекері арқылы байланыспайды, сөйлем басыңқы мен бағыныңқының орны ауысып келуі арқылы жа- салады. Мысалы: һәмма ғаламға белгілі данышпандар әлдеқа- шан байқаған: әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады (155-3) деген сөйлемнің дағдылы түрі әрбір жалқау кісі қор- қақ қайратсыз тартатынын... байқаған» болар еді. Сондай- ақ: Ақыры ойладым: осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін (152-1). Салыстырыңыз: ақыры: осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін деп ойладым. Әрнешік білмек керек: жоғарғы жазылмыш екі түрліден басқа иман жоқ (173-13). Салыстырыңыз: Жоғарғы жазылмыш екі түрліден басқа иман жоқ екенін әрнешік білмек керек. Енді осылар - дан ойлап білсеңіз болады: надан ел қуанбас нәрсеге қуанады (193-26). Салыстырыңыз: Надан ел қуанбас нәрсеге қуана- тынын енді осылардан ойлап білсеңіз болады. Бұл конструкцияны Абайда да кездесетін қарапайым инверсиямен шатастыруға болмайды. Сөйлем мүшелерінің жай ғана орындары алмасып келгенде, олар өз тұлғаларын сақтап тұрады және жай сөйлем құрылысын бұзбайды. Мыса- 440 лы: һәрбір байқаған адам білсе керек: күлкі өзі де бір мастық екенін.... (158-4) (салыстырыңыз: күлкі өзі де бір мастық екенін һәрбір байқаған адам білсе керек ) һәммаға мәлім: әуелде адам балалары бұл күнгі орындарына екі жақтан толқынып келгендігі (248) (салыстырыңыз: жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|