Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| әуелде адам балалары бұл
күнгі орындарына екі жақтан толқынып келгендігі һәммаға мәлім ) . Ал толықтауыш бағыныңқы сөйлемнің басыңқыдан соң орналасуы үшін оның баяндауышы формальдық жағынан тия- нақты тұлғада тұруы қажет, һәмма ғаламға белгілі данышпан - дар әлдеқашан байқаған: әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз т а р т ады. Әдетте мұндай сөйлемдерді сыртқы грамматикалық офор- млениесіне қарап салалас құрмалас дей салып жүрміз, ал мағыналық құрылысына сайсақ, бұл – сабақтастардың ерек- ше бір түрі болмақ. Сірә, біздің бақылауымызша, бұл кон- струкция орыс тілінің әсерінен пайда болған тәрізді: что де- ген жалғаулықпен келетін толықтауыш бағыныңқылардың эквиваленті ретіндегі грамматикалық калька болар деген ойға келеміз. Өйткені мұндай сөйлемдер не ауыз әдебиетінде, не Абайдың алды-артындағы өзге нұсқаларда кездеспейді деуге болады.. Абай прозасында белгілі бір нормаға айналған тағы да бір ерекше күрделі конструкция бар. Абай үйірлі толықтауышты сөйлемді екіге бөліп жібереді: сонда табыс септікте тұруға тиісті сөз ашық райға қойылады да алдыңғы компоненттің тиянақты баяндауышы болып шығады. Мысалы: Бірлік қандай елде болады, қайтсе тату болады – білмейді (162-6). «Бірлік қандай елде болатынын, қайтсе тату болатын - дарын (жұрт – олар) білмейді» дегенмен салыстырыңыз: Тағдырдың жарлығын білесіздер – өзгерілмейді (184-20). «Тағдырдың жарлығының өзгерілмейтінін білесіздер» деген- мен салыстырыңыз. *** Абайдың прозалық мұраларындағы назар аударатын жай- дың тағы біреуі – құрмалас сөйлем структурасына есімдіктер- дің жиі қатыстырылуы. 441 Қазақ тіл білімінде шартты бағыныңқыларды жасауға қатысатын сұрау, сілтеу есімдіктерін қатыстық есімдіктері деп атап жүр. Абайда бұлардың қолданысы екі түрлі: бірі – құрмаластың екі компонентінде қайталанып келуі (ол – сол, қандай – сондай, кім – сол, қай – сол т.т.), екіншісі – кейбір сұрау есімдіктерінің (қашан, қай т.б.) құрмаластың бір-ақ компонентінде келуі. Жүйрік атта – кейде ол елде, кейде бұл елде болатұғын нәрсе, қыран құс та, жүйрік атта – кейде оның қолында, кей - де мұның қолында болатұғын нәрсе (193-26). Кейде ана елден, кейде мына елден шығады (193-26). Бұл тәсіл әсіресе Абайдың өлеңдерінде өте жиі қолданылады: Абұйыр, атақ сол жанда Кімді көп жұрт мақтаса (І, 145) Көрмейсің бе, тоқта енді, Кімге сенсең, сол – шикі (І,147). Кейде Абайда қатыстық мәнді есімдік бірінші компонент- ке қатыстырылып, екіншісінде түсіріліп айтылады: Кім жет - се [сол] табады, өнерімен жетеді (249). Кім жақсылық, кім жамандық қылса дағы, [сол] Құдайдан келген жарлықты қылып жүр екен дейміз бе? (200-28). Абайдың прозасында қатыстық есімдіктерінің бір сыңарын түсіріп қолданудан гөрі, екі сыңарын да қатыстырып айту басымырақ. Ал өлеңдерде түсірілуі ( Ішінде кімнің оты бар, (ол) қар жауса да сөнер ме? ) мүлде басқаша мотивте: буын саны, ұйқас нормасы сияқты факторлар қатыстық есім- діктерінің жұбын айырып кететіні осы күні де поэзия тілінің синтаксисінде кеңінен пайдаланылады. Мына сөйлемдерде жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|