9. Давно прошедшее время (очевидное)
Бұрынғы өткен шақ
Давно прошедшее время (очевидное) обозначает действие, завершившееся в прошлом или до начала другого действия в прошлом, причём говорящий был очевидцем этого действия или уверен в нём. Это время глагола образуется с помощью суффиксов қан/кен, которые добавляются после глухих согласных и ған/ген, которые добавляются в остальных случаях, затем следуют Личные окончания-1. Надеюсь, вы не забыли, что после сонорных м, н, ң в первом лице множественного числа следуют окончания быз/бiз, а суффиксы данного времени как раз заканчиваются на сонорную н.
1 Мен
Бiз
|
глагол +
|
ған / ген
қан / кен
|
+
|
|
мын / мiн
быз / бiз
|
2 Сен
Сендер
Сiз
Сiздер
|
сың / сiң
сыңдар / сiңдер
сыз / сiз
сыздар / сiздер
|
3 Ол, Олар
|
–
|
Примеры:
Біз ауылға хат жібергенбіз. – Мы в аул письмо отправили. Мен дүкенге барғанмын. – Я ходил в магазин.
Сен далада тұрғансың. – Ты на улице стоял. Біз үйде болғанбыз. – Мы дома были.
Сіз тамаша ән айтқансыз. – Вы прекрасную песню спели. Ол былтыр көшкен. – Он в прошлом году переехал.
Жұмыс жексенбiде аяқталған. – Работа в воскресенье была завершена.
Не забывайте, что с глаголами қою, сою, құю, жаю, шаю, сүю – следует дополнительная й (жайған – расстилал, қойған – ставил).
А с глаголами оқу, есту, ренжу, даму, қобалжу, тану, еру, абыржу – следуют дополнительные ы или i в зависимости от твёрдости или мягкости слова (оқыған – читал, таныған – узнавал, естiген – слушал)
Отрицание
Отрицательная форма давно прошедшего времени (очевидного) образуется двумя способами, причём второй наиболее употребительный:
1) При помощи отрицательных суффиксов (ба/бе, па/пе, ма/ме), которые присоединяются к корню глагола, затем следуют суффиксы данного времени и Личные окончания-1.
Біз ауылға хат жібермегенбіз. – Мы в аул письмо не отправили. Мен үкенге бармағанмын. – Я не ходил в магазин.
Сен далада тұрмағансың. – Ты на улице не стоял. Сіз тамаша ән айтпағансыз. – Вы прекрасную песню не спели.
Ол былтыр көшпеген. – Он в прошлом году не переехал.
2) При помощи отрицаний жоқ и емес, при этом суффиксы добавляются к основному глаголу, а Личные окончания-1 к отрацинию жоқ или емес. Так как жоқ и емес заканчиваются на глухую согласную, то личные окончания в первом лице единственного числа – пын/пiн, а множественного числа – пыз/пiз:
Біз ауылға хат жіберген емеспіз. – Мы в аул письмо не отправили. Мен дүкенге барған емеспiн. – Я не ходил в магазин.
Сен далада тұрған жоқсың. – Ты на улице не стоял. Сіз тамаша ән айтқан жоқсыз. – Вы прекрасную песню не спели.
Ол былтыр көшкен жоқ. – Он в прошлом году не переехал.
(емес – более категоричное и полное отрицание, чем жоқ)
Таблицы с примерами:
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
|
жазу
жазғанмын
жазғанбыз
жазғансың
жазғансыңдар
жазғансыз
жазғансыздар
жазған
|
айту
айтқанмын
айтқанбыз
айтқансың
айтқансыңдар
айтқансыз
айтқансыздар
айтқан
|
көру
көргенмiн
көргенбiз
көргенсiң
көргенсiңдер
көргенсiз
көргенсiздер
көрген
|
iшу
iшкенмiн
iшкенбiз
iшкенсiң
iшкенсiңдер
iшкенсiз
iшкенсiздер
iшкен
|
оқу
оқығанмын
оқығанбыз
оқығансың
оқығансыңдар
оқығансыз
оқығансыздар
оқыған
|
есту
естiгенмiн
естiгенбiз
естiгенсiң
естiгенсiңдер
естiгенсiз
естiгенсiздер
естiген
|
|
Отрицание:
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
|
жазу (1)
жазбағанмын
жазбағанбыз
жазбағансың
жазбағансыңдар
жазбағансыз
жазбағансыздар
жазбаған
|
жазу (2)
жазған жоқпын
жазған жоқпыз
жазған жоқсың
жазған жоқсыңдар
жазған жоқсыз
жазған жоқсыздар
жазған жоқ
|
айту (1)
айтпағанмын
айтпағанбыз
айтпағансың
айтпағансыңдар
айтпағансыз
айтпағансыздар
айтпаған
|
айту (2)
айтқан жоқпын
айтқан жоқпыз
айтқан жоқсың
айтқан жоқсыңдар
айтқан жоқсыз
айтқан жоқсыздар
айтқан жоқ
|
|
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
|
көру (1)
көрмегенмiн
көрмегенбiз
көрмегенсiң
көрмегенсiңдер
көрмегенсiз
көрмегенсiздер
көрмеген
|
көру (2)
көрген жоқпын
көрген жоқпыз
көрген жоқсың
көрген жоқсыңдар
көрген жоқсыз
көрген жоқсыздар
көрген жоқ
|
оқу (1)
оқымағанмын
оқымағанбыз
оқымағансың
оқымағансыңдар
оқымағансыз
оқымағансыздар>
оқымаған
|
оқу (2)
оқыған жоқпын
оқыған жоқпыз
оқыған жоқпың
оқыған жоқсыңдар
оқыған жоқсыз
оқыған жоқсыздар
оқыған жоқ
|
|
10. Давно прошедшее время (не очевидное)
Бұрынғы өткен шақ
Давно прошедшее время (не очевидное) обозначает действие, завершившееся в прошлом или до начала другого действия в прошлом, причём говорящий не был очевидцем этого действия, или в его достоверности не уверен. Образуется с помощью суффиксов ып/іп/п затем следуют Личные окончания-1. Так как суффиксы заканчиваются на глухую согласную п, то и личные окончания в первом лице будут "глухие", то есть в первом лице единственного числа – пын/пiн, а множественного числа – пыз/пiз. Обратите внимание, что в третьем лице окончания – ты/тi. При переводе на русский язык логично добавлять слово "оказывается".
1 Мен
Бiз
|
|
пын / пiн
пыз / пiз
|
2 Сен
Сендер
Сiз
Сiздер
|
сың / сiң
сыңдар / сiңдер
сыз / сiз
сыздар / сiздер
|
3 Ол, Олар
|
ты / тi
|
Примеры:
Ол өзінің досымен кездесіпті. – Он со своим другом встречался, оказывается.
Сен жазда Алматыда болыпсың. – Ты, оказывается, летом в Алматы был.
Сіздер емтиханға көп дайындалыпсыздар. – Вы к экзамену много готовились.
Сендер былтыр мектеп бітіріпсіңдер. – Вы в прошлом году школу закончили.
Біз мына үйде тұрыппыз. – Мы в этом доме, оказывается, останавливались.
Мен кеше дүкенге барыппын. – Я вчера в магазин ходил.
Мен оны көріппін. – Я его, оказывается, видел.
Менің ағам ауылға хат жазыпты. – Мой старший брат в аул письмо написал.
Сенің отбасың Астанаға көшіпті. – Твоя семья в Астану переехала, оказывается.
Отрицание
Отрицательная форма образуется при помощи отрицательных суффиксов (ба/бе, па/пе, ма/ме), которые присоединяются к корню глагола, затем следуют суффикс п и Личные окончания-1.
Ол өзінің досымен кездеспепті. – Он со своим другом не встречался, оказывается.
Сен жазда Алматыда болмапсың. – Ты, оказывается, летом в Алматы не был.
Сендер былтыр мектеп бітірмепсіңдер. – Вы в прошлом году школу не закончили.
Біз мына үйде тұрмаппыз. – Мы в этом доме, оказывается, не останавливались.
Сенің отбасың Астанаға көшпепті. – Твоя семья в Астану не переехала, оказывается.
Таблицы с примерами:
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
|
жазу
жазыппын
жазыппыз
жазыпсың
жазыпсыңдар
жазыпсыз
жазыпсыздар
жазыпты
|
көру
көрiппiн
көрiппiз
көрiпсiң
көрiпсiңдер
көрiпсiз
көрiпсiздер
көрiптi
|
ойнау
ойнаппын
ойнаппыз
ойнапсың
ойнапсыңдар
ойнапсыз
ойнапсыздар
ойнапты
|
оқу
оқыппын
оқыппыз
оқыпсың
оқыпсыңдар
оқыпсыз
оқыпсыздар
оқыпты
|
қою
қойыппын
қойыппыз
қойыпсың
қойыпсыңдар
қойыпсыз
қойыпсыздар
қойыпты
|
|
Отрицание:
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
|
жазу
жазбаппын
жазбаппыз
жазбапсың
жазбапсыңдар
жазбапсыз
жазбапсыздар
жазбапты
|
көру
көрмеппiн
көрмеппiз
көрмепсiң
көрмепсiңдер
көрмепсiз
көрмепсiздер
көрмептi
|
ойнау
ойнамаппын
ойнамаппыз
ойнамапсың
ойнамапсыңдар
ойнамапсыз
ойнамапсыздар
ойнамапты
|
оқу
оқымаппын
оқымаппыз
оқымапсың
оқымапсыңдар
оқымапсыз
оқымапсыздар
оқымапты
|
қою
қоймаппын
қоймаппыз
қоймапсың
қоймапсыңдар
қоймапсыз
қоймапсыздар
қоймапты
|
|
11. Переходное прошедшее время
Ауыспалы өткен шақ
Переходное прошедшее время обозначает длительное, повторяющееся или привычное действие в прошлом. (Например, когда говоришь, что в течении определённого времени я этим занимался). Образуется данное время с помощью суффиксов атын/етiн и йтын/йтiн. После согласных добавляются суффиксы атын/етiн в зависимости от твёрдости или мягкости слова, а после гласных – йтын/йтiн. Затем следуют Личные окончания-1. Так как все суффиксы заканчиваются на сонорную н, то в первом лице единственного числа добавляются личные окончания мын/мiн, а в первом лице множественного числа – быз/бiз.
1 Мен
Бiз
|
глагол +
|
атын / етiн
йтын / йтiн
|
+
|
|
мын / мiн
быз / бiз
|
2 Сен
Сендер
Сiз
Сiздер
|
сың / сiң
сыңдар / сiңдер
сыз / сiз
сыздар / сiздер
|
3 Ол, Олар
|
–
|
Суффиксы легко запоминаются, если сравнить их с уже изученными. Суффиксы а, е, й – суффиксы переходного времени. А суффикс ты – прошедшего времени. Если их соединить и добавить одну букву н, то получаются суффиксы переходного прошедшего времени. Примеры:
Біз мына үйде тұратынбыз. – Мы в этом доме останавливались.
Сендер үйде отыратынсыңдар. – Вы дома сидели.
Ол теледидар көретін. – Он телевизор смотрел.
Сіз кітаптарды балаларға беретінсіз. – Вы книги детям отдавали.
Мен көп ауыр жұмыс істейтінмін. – Я много тяжелой работы делал.
Сен диванда ұйықтайтынсың. – Ты на диване спал.
Не забывайте про глаголы-исключения (см. Переходное время глагола).
К глаголам қою, сою, құю, жаю, шаю присоединяется й+атын=ятын. (қоятын – ставил, жаятын – расстилал).
К глаголу сүю – й+етiн (мен сүйетiнмiн – я любил).
К глаголам оқу, есту, ренжу, даму, қобалжу, тану, еру, абыржу – присоединяются дополнительные ы или i, затем йтын или йтiн, то есть образуются суффиксы итын или итiн: (оқитын – учил, ренжитiн – обижался)
Отрицание
Отрицательная форма образуется при помощи отрицательных суффиксов (ба/бе, па/пе, ма/ме), которые присоединяются к корню глагола, затем следуют суффиксы переходного прошедшего времени йтын/йтiн и Личные окончания-1.
Біз мына үйде тұрмайтынбыз. – Мы в этом доме не останавливались.
Ол теледидар көрмейтін. – Он телевизор не смотрел.
Мен көп ауыр жұмыс істемейтінмін. – Я много тяжелой работы не делал.
Сен диванда ұйықтамайтынсың. – Ты на диване не спал.
Жан сабаққа әзірленбейтін. – Жан к уроку не готовился.
Таблицы с примерами:
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
|
жазу
жазатынмын
жазатынбыз
жазатынсың
жазатынсыңдар
жазатынсыз
жазатынсыздар
жазатын
|
көру
көретiнмiн
көретiнбiз
көретiнсiң
көретiнсiңдер
көретiнсiз
көретiнсiздер
көретiн
|
төлеу
төлейтiнмiн
төлейтiнбiз
төлейтiнсiң
төлейтiнсiңдер
төлейтiнсiз
төлейтiнсiздер
төлейтiн
|
оқу
оқитынмын
оқитынбыз
оқитынсың
оқитынсыңдар
оқитынсыз
оқитынсыздар
оқитын
|
қою
қоятынмын
қоятынбыз
қоятынсың
қоятынсыңдар
қоятынсыз
қоятынсыздар
қоятын
|
|
Отрицание:
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
|
жазу
жазбайтынмын
жазбайтынбыз
жазбайтынсың
жазбайтынсыңдар
жазбайтынсыз
жазбайтынсыздар
жазбайтын
|
көру
көрмейтiнмiн
көрмейтiнбiз
көрмейтiнсiң
көрмейтiнсiңдер
көрмейтiнсiз
көрмейтiнсiздер
көрмейтiн
|
төлеу
төлемейтiнмiн
төлемейтiнбiз
төлемейтiнсiң
төлемейтiнсiңдер
төлемейтiнсiз
төлемейтiнсiздер
төлемейтiн
|
оқу
оқымайтынмын
оқымайтынбыз
оқымайтынсың
оқымайтынсыңдар
оқымайтынсыз
оқымайтынсыздар
оқымайтын
|
қою
қоймайтынмын
қоймайтынбыз
қоймайтынсың
қоймайтынсыңдар
қоймайтынсыз
қоймайтынсыздар
қоймайтын
|
|
Вспомогательные глаголы
Вспомогательных глаголов в казахском языке немало, и употребление каждого имеет свои особенности, поэтому раздел будет дополняться.
Достарыңызбен бөлісу: |