Грамматикалық мағынаның түрлері. Грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың сәйкестігі

Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті

• Грамматикалық мағынаның түрлері.
• Орындаған: Сеитова Н

Грамматикалық мағынаның түрлері. Грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың сәйкестігі

• 1.Грамматикалық мағына мен лексикалық мағынаның арақатынасы.
• 2.Грамматикалық мағынаның берілу тәсілдері мен жолдары.
• 3.Грамматикалық мағынаның түрлері:
• а) жалпы грамматикалық мағына;
• ә) категориялық грамматикалық мағына;
• б) қатыстық грамматикалық мағына.
• 4.Грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың сәйкестігі.

ЛМ мен ГМ арақатынасы

• Сөздің лексикалық мағынасы – нақты, ұғымдық мағына, яғни бір сөзден екінші сөзді айыратын реестрлік сөздік мағынасы болса, грамматикалық мағына - сөздің тым жалпы мағынасы, сол сөздің әр түрлі тұлғалар арқылы түрленуінің нәтижесінде немесе басқа сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсу салдарынан пайда болатын және сөздердің бір-бірінен бөлмей, керісінше белгілі бір грамматикалық топтарға ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы мағыналары болып табылады.

Грамматикалық мағынаның берілу тәсілдері мен жолдары

• 1. Семантикалық тәсіл. Ол - сөздің лексикалық мағынасының абстракцияланып жалпылануы арқылы іске асатын белгілі бір топтағы сөздерге ортақ мағына.
• Мысалы: дала: заттық мағына, деректі зат атауын білдіруі, жалпы зат атауын білдіруі, жансыз зат атауын білдіруі.

Синтетикалық тәсіл

• Оның жолдары:
• қосымша қосылу жолы,
• префикс қосылу жолы,
• ішкі флексия жолы,
• екпін арқылы,
• супплетивті жол.

Аналитикалық тәсіл

• Жолдары:
• негізгі сөздердің тіркесуі,
• негізгі сөз бен көмекші сөздің (көмекші етістік, шылау, т.б.) тіркесуі,
• сөздердің қосарлануы арқылы,
• сөздердің орын тәртібі арқылы,
• дауыс ырғағы, интонация арқылы.

Грамматикалық мағынаның түрлері

• Жалпы грамматикалық мағына
• Категориялық грамматикалық мағына
• Қатыстық грамматикалық мағына

Жалпы грамматикалық мағына

• - лексикалық мағынаның жалпылануы арқылы пайда болатын грамматикалық мағына.
• Жалпы грамматикалық мағына сөз топтарының семантикалық сипатынан туындайды.

Категориялық грамматикалық мағына

• - грамматикалық форма арқылы берілетін мағына.
• Грамматикалық форма деген ұғымға, ең алдымен, сөзге түбірге үстелетін қосымшалар, сондай-ақ префикстер мен жүйелі түрдегі ішкі флексия, супплетивтік тәсіл жатады

Қатыстық грамматикалық мағына

• - грамматикалық мағынаның сөйлеу процесінде сөздің басқа сөздермен тіркесіп, байланысқа түсуі, негізгі сөзге көмекші сөздің тіркесуі арқылы, орын тәртібі, интонация т.б. аналитикалық, қатыстық тәсілдер арқылы берілуі.

• ЖГМ
• КГМ
• ҚГМ

• семантикалық тәсіл
• синтетикалық тәсіл
• аналитикалық тәсіл

ГМ мен ГФ сәйкестігі

• “Грамматикалық мағынасыз грамматикалық форма болмайды және грамматикалық формасыз грамматикалық мағына берілмейді”

• 1. ГМ-сыз ГФ кездеседі.
• 2. ГФ-сыз ГМ беріледі.
• 3. 1 ГМ бірнеше ГФ арқылы беріледі.
• 4. 1 ГФ бірнеше ГМ береді.

Әдебиеттер:

• К. Аханов. Грамматика теориясының негіздері. А.,1972. 8- 16-беттер.
• А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А.,1974. 7-
• 10, 13-18 -беттер.
• С. Исаев. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. А.,1992. 28-40-беттер.
• С.М. Исаев. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А.,1998. 32-45-беттер.
• А. Ысқақов. Грамматикалық мағына мен грамматикалық форма. // Қазақстан мектебі. 1961. N4 60-66-б
• С.Исаев. Грамматикалық мағына мен форманың сәйкестігі және нольдік тұлға// Қазақстан мектебі. 1976. N 8 92-96-б.

Дұрыс па?

• 1.Грамматикалық мағына сөйлеу барысында туады.
• 2.Лексикалық мағына да, грамматикалық мағына да жалпы болады.
• 3. Грамматикалық мағынаның 3 түрі бар.
• 4.Грамматикалық формасыз грамматикалық мағына беріледі.
• 5.Қосымшалар арқылы берілетін мағына қатыстық грамматикалық мағына деп аталады.
• 6.Ноьдің форма арқылы грамматикалық мағына беріледі.
• 7.Грамматикалық форманың екі түрі бар.
• 8.Морфологиялық категориялар сөз таптарына байланысты емес.
• 9.Грамматикалық категорияның анықтамасы: тілдегі өзіне тән грамматикалық формасы бар жалпы грамматикалық мағына грамматикалық категория деп аталады.
• 10.Сын есімнің шырай категориясы – грамматикалық категория.
• 11.Грамматикалық мағына семантикалық жолмен беріледі.
• 12.Грамматикалық мағына қосарлау арқылы беріледі.
• 13.Грамматикалық категория сөз таптарының түрленуіне байланысты.
• 14.Ол келді. – “келді” сөзінде КГМ біреу.
• 15..Бала ойнады. “Бала” сөзінің КГМ-сы – заттың атын білдіруі.