Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| йыгач бычгу —
ағаш кесетін қүрал — балта.1 Сонымен қазіргі қазақ тіліндегі басытқы, соққы, бургы тәрізді зат есімдер мен буралқы, кулдіргі, бузақы сын есімдері субстантивация жэне адъективация процесі арқылы қалыптасқандар. Сөз қүрамында -қы кейде күрделеніп те келеді: шыгыңқы, кейіңкі, қатыңқы, батыңқы, тусіңкі, жабыңқы сын есімдері қүрамында аффикс -ы ң, -қы, -ің, -кі күрделі түрінде келген. Бүлардың да аргы түбірі шық, кей, қат, бат, тус, жап етістіктері. Сын есімдердің біразы -қ (-ық, -ік, -к) аффиксімен келеді. Батық, жырық, жыртық, жарық, арық, ашық, бузық, шірік, жатық, бітік, сирек, іиирақ, бөлек т.б. сын есімдер бат, жыр, жырт (жыр-т), жар (йару) — коне түркі тілінде “жарық беру, жарықтандыру, жарық тусіру "мәніндегі етістік2, ары/ар — коне түркі тілінде “шаршау, азу” мәнінде қолданылған етістік3, аш, буз, шірі, жат, біт, сире, жала, шира, бөл етістік түбірлері мен -қ (-ық, -ік, -к) аффиксінің бірігуінен қалыптасқан. Бүл аффикс те коне түркі ескерткіштерінде қимыл есімін, зат есім жэне сын есім жасайтын тәсіл есебінде жиі кездеседі. М. Қаш қари -қ, -г аффиксін масдардың бір түрі, оған — лы қосылып туынды сын есім жасалатынын айтады.4 Қазіргі қазақ тіліндегі -қ, -к (-ық, -ік) аффиксті сын есімдер басқа создерді меңгеру қабілетінен де ажырап бітпеген. Сондықтан да сын есімдердің бүл тобы іске иіирақ, ауылдан қашық, мінезге сынақ тәрізді м ең геріле б а й л а н ы с қ а н соз тір к е с те р і қ ү р ам ы н д а б а сы ң қ ы ком поненттер болып ж үмсалады. Д егенм ен, осы түлғалы сын есімдердің барлыгы бірдей меңгеру қабілетіне ие бола бермейді. Кесек (кес-ек), доңгелек — доң-геле-к), шірік (шірі-к), ақсақ (ақса+қ), бітік (біті-к), жалақ (ж ала-қ) сияқты сын есімдерден мүндай қасиет байқалмайды. Бүл түбір мен қосымш аның бірігіп байырғыланып, лексикалануының нәтижесі. Адъективацияланган -қ түлғалы сын есімдер тобына қазіргі тілімізде әбден байырғыланып кеткен биік, жырақ, қашық тәрізді бірде сын есім мәнінде, бірде үстеу мәнінде қолданылатын создер де жатады. Биік созі коне ескерткіштерде бедук түрінде айтылып, улкен, биік мәнінде қолданылган. Ал осы сын есімнің беду пішінде айтылатын етістік синонимі де бар. Коне түркілік бедук пен қ а за қ тіліндегі биік создерінің қүрам ы ндагы -к осы 1 Қошгарий М. Дсвону луготит түрк. Ташкент, II т., 55, 71, 73-бст. 2 Малов С. Е. Памятники дрсвнстюркской... М., Л., 1951, стр. 385. 3 Малов С. Е. Памятники дрсвнетюркской... М., Л., 1951, стр. 359. 4 Кошгарий М. Девону луготит түрк. II т., Ташкент, 1961, 46-47-бет. 224 қосымша. Қ азақ тілінде де биік жер ж әне биік мәртаба тәрізді қолданыс бар. Бірінде биік (вертикальды колем) мөнінде айтылса, екіншісінде улкен, жогары мәнін береді. Коне түркілік тілінде йырақ созінің йыра (алшақта, үза, қашықта) дейтін етістік сыңары бар. Қазақ тіліндегі жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|