Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

етістіктер қүрамында 
-да
аффиксінің көнеріп ескіруі, сөйтіп өзінің 
семантикалық дербестігін жоғалтуы байқалады. 
Күшею, күжірею,
адыраю, есею
тәрізді етістіктер соны дәлелдейді. Солардың қайсысы 
да үшінші дәрежелі түбірлер 
(күш-е-й, қат-а-й, кү-жір-е-й, адыр-а-
й, ес-е-й,
салыстырыңыз: 
күшен, күжірек, адырақ).
Радлов сөздігінде 
телеуіт тілінде қолданылатын 
есе (ес-е)
етістігі берілген. Бүған 
қарағанда, қазақ тіліндегі 
есей
етістігі — екінші дәрежелі туынды. 
Бүл қүбылысты шамамен былай деп түсіндіруге болар еді: есім 
түбірлер (немесе туынды есімдер) 
-а
арқылы етістікке айналады да, 
сол сипатта қолданылу дәуірінде басқа да сөздердің жасалуына негіз 
болады: 
күше
етістігінен күшен 
(-н
өздік етіс қосымш асы), 
күжіре
етістігінен 
күж ірек(-к
қимыл есім түлғасы), 
адыра
етістігінен 
адырақ
(-қ
қимыл есім қосьгмшасы) сөздері жасалған. 
-а
аффиксінің мәні 
сөз қүрамында көмескіленіп, көнерген кезде сол мағынаны айқындай 
түсу үшін 
-й
аффиксі қабаттастырылған. Солай екенін қосымша 
мынадай фактілер де дәлелдейді: 
адырай-адырақ-адыраң.
Сонымен, 
-а
аффиксі арқылы жасалған туынды етістіктерді қысқа 
шолудан мынаны байқауға болады: 
-а(е) —
етістік жасайтын байьфғы 
түлғалардың бірі. 
-а
жалғану ыңғайына қарай 
-ла
мен параллель 
қолданылады. Кейде мүндай параллелизм 
-а
жөне 
-да
түлғалы 
етістіктердің бір ғана мағыналық мәнерде қолданылуынан да байқалады.
<; Бүл қүбылыс 
-а
мен 
-ла
генезистік жағынан дербес аффикстер емес, 
бір аффикстің екі түрлі варианты деп қарауға мүмкіндік береді. .
Байырғы етістіктер қүрамынан кездесетін аффикстердің бірі 
-ы//-і.
Алайда 
-ы //-і
арқылы жасалған етістіктердің саны қазіргі қазақ тілінде 
аса көп емес, бірақ олар сөздік қордың байьфғы түріне жатады: 
бекі,
тыніиы, ренжі
(реніш есімімен), 
мүңкі
(мүңк
ескі түркі тілінде 
иіс),
т.б.
Қазіргі түркі тілдерінің фактілерін салыстырып қарағанда, 
-а
жөне 
-ы
аффикстерінің алмасып қолданылатындығы көрінеді: қазақ 
боса,
хакас 
позы,
қазақ 
қоры,
түрікмен 
гора,
қазақ 
сүйре,
түрік 
сүрү,
қазақ 
жана
(жанас, қасына жақында), қырғыз 
жаны,
т.б. Қашқари сөздігінде 
-ы, -і
аффикстерімен (не олардың еріндік 
-а, -е
аффикстерімен немесе 
керісінше айтылу фактісі де бар. Қашқари создігінде кездесетін 

жүктеу/скачать