Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| жаз-дыр-т.
Кейде бір түбірге озгелік етіс аффикстері үш қабатталады: жаз-дыр-т-қыз. Соңгы, үшінші түрге байланысты мынадай бір жайды ескерген жөн: жаздыр болса, сөйлеуші екінші біреуге міндеттейді, жаздыртқьіз болып үш қабатты аффикс жалганган да, істі орындауга тиіс адамның сөйлеушіден аса алшақ екендігі немесе іс үшінші адамнан да басқа біреуге жүкгелгені байқалады. Қаяай да жаздыр мен жаздырт немесе жаздьіртқыз әсте бірдей мәндерді бермейді. Жаздыртқыз сөзінде айқын озгелік етіс мәнін беретін түлга -қыз. Алдыңғы екі түлға, әсіресе, -т, белгілі дәрежеде лексикализацияланған. -қыз (-гыз) аффиксіде қүранды. Бүл -қ, -г (түркі ескерткіштерінің тілінде үшырасатын -г, -г, немесе -уг, -ыг) қимыл есім түлғасы мен -з аффиксінің қосылуы. -г (-к) аффиксі жеке күйінде басқа да сөздер қүрамынан үшырасады: артық, кетік, салық, жабық, талық, т. б. -з аффиксі қимыл есім түлгасына өзгелік мәнін беріп, етіс түлгасын жасаушы формант есебінде түрақталган. Бірақ -з аффиксі еміз, тамыз (ем, там етістіктерінен) тәрізді бірен-саран етістіктер қүрамында гана жалаң күйінде қолданылады. Махмуд Қаш қари -з аффиксін огыз тілінің ерекшелігі, кейде -р аффиксінің орнына қолданылады деп түсіндіреді. Қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде-ақ -з аффиксі — өнімсіз қосымша. В. Котвич бүларды (-р>-з) дыбыс ауысуының нәтижесі деп қарайды.2 1 Котвич В. Исследование по алтайским языкам. М., 1962, стр. 200. 2 Котвич В. Исследование по алтайским языкам. М., 1962, стр. 200, 304 Ескі, жаңа түркі тілдерінің қайсысында да түлғалық жағынан біріңғай болып келетіні - ортақ етіс. Ортақ етіс қосымш асы ескі жазбаларда да, қазіргі түркі тілдерінде де бір ғана вариантта —ш(с)ш>с үшырасады. Ортақ етістің тарихи өзгерістері оның түлғасына емес, семантикасына орайласып жатады. V—VIII ғғ. жазбалары тілінде ортақ етіс қосымш асы істің істелуі бірнеше субъектінің ортақ әрекеті арқы лы болғаны н, істі істеуге бірнеше субъектінің қаты насқанды ғы н білдіреді. Утру икки айлыг кіші оглын соқушмыш (соңы нан екі ай лы қ баланы кездестірді). О ртақты қ м ағы нада қ о лд ан ы л ған д а, кейде бірле ш ы лау сөзі қосарланы п отырады: Ізгіл будун бірлде суңушдіміз (ізгіл халқымен согыстық). Махмуд Қаш қари -ш //-с аффиксінің қолданылуы туралы былай деп жазады: “ ш” әрпі бүл етістіктер қүрам ы нда бірнеш е мөнді білдіреді... Мысалы, Ер тавар қапты — кісі дүниені тартып алды, ол аны тіпті — ол оны тепті. Бүл етістіктерге -ш қосылып, іс екі не бірнеше кісілер арасында олардың қатысуымен болғанын білдіреді. Мәселен, ол менің бірле топық қапушды — ол маған тобықты тартып алуға серік бодцы, ол менің бірле тепііиді — ол менімен бірлесті. Кейін бүл етістіктен төрт түрлі вариант шығады. Біріншіден, істі істеуде жәрдемдесуі мәнінде: ол меңе бітік бітішді — ол маған хат жазуға ж әрдемдесті. Екінш іден, істі істеуде қ ай сы сы н ы ң күш тілілігі, туралылығы, білімділігі туралы жөрдемдесуді білдіреді. Мысалы: ол менің бірле чалышды — ол менімен күш сынасты. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|