Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -ла
аффиксі басқа да аффикстердің қүралуына өзек болған. — лас, -л а м , -ла н к ү р д е л і а ф ф и к с т е р і осы -ла а ф ф и к с ім е н етіс қосымшаларының бірігуі арқылы қалыптасқан. Олай деуге олардың қүрылымдық элементтері ғана дәлел болып қоймайды, -ла, және - лас, -лат, -лан аффикстері арқылы жасалған сөздер арасындағы семантикалық байланыс та себеп болады. Қазіргі қазақ тіліндегі гулдеу, гулдену, майлау, майлану тәрізді етістіктер арасындағы семантикалық байланыстар айқын көрінеді. Алайда — ла және -лас, - лан, -лат а ф ф и к с т е р і ар қ ы л ы ж асалған сө зд ер арасы н дағы семантикалық байланыс бүгінгі тілдің нормасы түлғасынан айқын байқала бермейді. Мысалы, түнделету, амандасу, сырласу, тамақтану, пайдалану етістіктері тунделе, аманда, сырла, тамақта, пайдала тәрізді түлғаларда, яғни, жалаң -да аффиксті түлғада қолданылмайды. Олай болса -лас, -лат, -лан аффикстері элементтердің арифметикалық қосындысы емес, грамматикалық абстракциялану процесін өтіп, қалы птасқан түлғалар. Бүл аффикстер түркі тілдерінің ертедегі дәуіріне қатысты жазбалар тілінен де үшырасады. Соған қарағанда, есімнен етістік жасайтын -ла қосымшасы мен етіс қосымшаларының бірігуі түркі тілдерінің жаңа дәуіріне емес, аса ежелгі кезеңіне қатысты қүбылыс деп қаралуға тиіс. Қазіргі тілде мынадай бір ерекшелік байқалады: -лат, -лас, -лан аффикстері жалғана алатын есімдерден -ла аффиксі арқылы туынды етістік жасау мүмкін бола бермейді. Сол сияқты, -лат аффиксі жалғанатын түбірге -лан немесе -лас аффиксін ж ал ғау ға б о л м ай д ы . -ла ж ә н е -лас, -лат , -лан а ф ф и к с т е р і қолданылуындағы бүл қүбылыс қүранды аффикстердің өзіне негіз болған түлгадан грамматикалық жагынан дербестенуін ғана дәлелдейді. Ал мүның өзі олардың дамуының үзын жолын байқататын жай. Есім түбірден етістік жасайтын ежелгі аффикстердің бірі -қар — гер. Ү —IX ғасыр жазбаларында башгар, ішкер (басқару, ішкерілету) тәрізді туынды етістіктер үшырасады. Махмуд Қашқари сөздігінде сугар, отгар (жайылу, отгау), тузгер (түзелту), т. б. етістіктер келтірілген. Қ азақ тілінде кейде бүл аффикс -ар түрінде де айтылады: сугар-суар, теңер-теңгер. Бүндай фактілер етістік жасайтын -ар аффиксі мен -гар аффиксі о баста бір түлға екендігін көрсетеді. -Қар және -ар аф ф и кстерін ің эти м ологиялы қ бірлігін түркі тілдері арасында үшырасатын мынадай фактілер де қостайды: сарар-саргар-саргай, тазар-тазгар. Мүнда бір ғана аффикстің үш түрлі вариантын көруге болады. -ар, -гар, -гай. Екі түрлі фонетикалық қүбылыс байқалады: 308 г-ның түсіп қалуы және р>з>й. Қаш қарида “тон қарарды, ер евін кеңірді” ж әне “мен оны тозғүрты м” тәрізді фактілер кездеседі. Қашқари көрсетіп отырған етістікгер қазіргі қазақ тілінде де актив қолданылатыңцар тобына жатады, бірақ кейбір фонетикалық өзгерістерге үшьфаған: қарарды — қарайды; кеңірді — кеңейді; тозгүрт — тойгыз, тойдыр. -гар аффиксінің әр түрлі фонетикалық өзгерістерге түсуінің нәтижесінде соз қүрам ы ндағы аф ф икс бірде -ар, бірде - ай , бірде -гыз сипатын алған да, бір ғана морфологиялық сыпаттағы сөздер әр түрлі болып қалыптасқан. Сонымен бүл ыңғайда фонетикалық дивергенция процесінің нәтижесін көреміз. Қашқари қутгар, қатгур, тозгур етістіктерін бір морфологиялық сипатгагы сөздер есебінде түсіндіреді (П. 224). Мүньщ өзі -гар аффиксі қүрамындагы дауыстыньщ бірде ашық, бірде қысаң, сондай-ақ бірде еріндік, бірде езулік болып айтылғанын дәлелдейді. Дегенмен, мына жайды да ескеру қажет: -ар, -ай, -гыз, -гыр аффиксті етістіктердің бәрі де бір морфологиялық түлғаның дивергенциялық көрінісі бола бермейді. Мысалы: өзгер - бүл етістік түркі тілдерінің біразында үшырасады; түбірі өзге, сын есім, -ер аффиксі арқылы етістікке айналған, бозар, түбірі — боз, сын есім; жасар, түбірі — жас, сын есім; жаңар, түбірі — жаңа, сын есім: қуар, түбірі — қу, сын есім; көгер, түбірі — көк, сын есім; узар, түбірі — уз (үзьга сөзімен салыстыр), т. б. Махмуд Қашқари сөздігінде де етістік жасайтын екі аффикс -ар және -гар берілген. Қашқаридың айтуынша, қызар етістігі қызыл ерді тіркесінің қүрамыңцағы сөздердің бір-бірінен кірігуінің нәтижесінде жасалса керек.1 Бүл жерде көңіл аударатын жай — Қ аш қар и ды ң бүл аф ф иксті -гар-дан бөлек, дербес деп қарауы. Сөйтіп бүған қарағанда, Қашқари заманыныда түркі тілдерінде -гар және -ар аффикстері бір түлғаның тарихи варианттары емес деп қарауга мүмкіндік береді. Қашқари көрсететін кейбір сөздердің дыбыстардың ауысуы зандылығының негізінде қ а за қ тілінде өзгергені сонш алы қ, оларды ң алдыңғы сыпатын айқындау қиын. Мысалы, Қаш қари — ар аффиксті мына сөздерді көрсетеді: кәлер — судың көше болып жиналуы, көп жиналуы, қазіргі қазақ тілінде бүл сөз кәлей түрінде айтылады (р>з>й ) да, бір нөрсенің шамадан тыс үлғаюын, жайылуын білдіреді. Күзер етістігі қазақ тілінде күзек, күзеу сөздерінің қүрамында ғана қайталанады, бірақ бүларда -ар аффиксінің ізі де жоқ. “Диванда” бүркүрді етістігі үш түрлі мағынада жүмсалган: 1. Аспан бүлтпен жабылды, 2. Су бүркіді, 3. Қан бүркіп ақты, шапшыды. (П. 197—198). Қазіргі қазақ 1 жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|