Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| Ол менің бірле уй
қурушты — үсталығын, күштілігін сынау үшін ол менімен үй салысты дегені. Жәрдем мен бәсеке, жарыс мәнінің арасындағы ерекшелік мынадай: етістікке меңе сөзі тіркессе, жәрдемді білдіреді. Етістікке менің бірле тіркесі қосылса, бәсекелесуді, жарысуды білдіреді. Үшіншіден, бүл етістіктердегі -ш әрпі -л-мен бірлесіп, есімге қосылып, атыс, қызба ойындарда ортаға салынатын зат атауын білдіреді. Ойнадым атлашу — атыс ойнадым, атысып ойнадым дегені. Ойнадым алтунлашу — алтын салып ойын ойнадым. Бүл бөсекелесу мәнінің бір түрі. Төртіншіден, бүл мөндерде емес, етістік мағьшасында қолданылады: Кемешді неңні — нәрсені айырып тастады, нәрсені шығарып тастады. Жөне: ол аның бірле керішді — ол менімен таласты, т а р т ы с т ы ” . Қ а ш қ а р и к ө р с е т іп о т ы р ға н -ш , -с а ф ф и к с ін ің м ағы налары ны ң іш інде қ азір гі қ а з а қ тілінде к ең етек алы п, түрақталып қалғандары — бірлестікті және істі істеуге екі не одан да көп субъектінің қатынасқанын білдіру мөндері. 20-16 305 * А ч /д д ж ж ж іж п ч ^ гііі 1 Шіі 1 И /І^ Көне ескерткіштер тілін қазіргі тіл материалдарымен салыстырып қарасақ, қазіргі сөз жасау тәсілдері түгелімен дерлік ескерткіштер тілі қүрамында да үшырасады. Өзгеріс көбінесе тек аффикстің мәніне, оның басқа бір күрделі аффикске негіз болуына немесе бір аффикстің варианттары қолданыла келе әр түрлі мән-мағынаға ие болуына, кейде керісінше шығу тегі жағынан әр түрлі аффикстердің мағыналас болып түрақталуына әкеп соғады. Кейде бір ғана аффикстің әрі есім түбірге, әрі етістік түбірге жалғанып, туынды етістік жасағандығы да байқалады. Сөйтіп бүдан бүрын сөз болған есім мен етістіктердің синкретизміне негізделетін аффикстердің омонимиясы белгілі бір тарихи кезеңнің куәсі есепті көзге түседі. Қазіргі қазақ тілінде -сы, -сі аффиксі есім түбірге де, етістік түбірге де ж алғанаты н қосы м ш а. Б ірақ есімге жалғануы мен етістікке жалғануы бір дәрежеде емес. Есімге жалғанып -сы аффиксі туынды етістік жасайды және ондай етістік үқсастыру мәнінде қолданылады. Ал етістік түбірге жалғанып жаңа сөз жасамайды, бірақ модальдік мән туғызады: М. Қашқари -с ы аффиксі туралы былай дейді: “ ...Жаңа қосымш а қосылған түбірдің табиғаты өзгергенін, ол өзіне таңылған жай-күйді ерекшелікті бойына жинағанын білдіреді. Мәселен: Сүчік сувсыды, шарапта судың қасиеті көбейді, суға үқсайтын жақтары көбейді дегені. Үзүм ачыгсыды — жүзім ашыды, ащылығы тәттілігінен көбейді дегені. Бүл жай сүйы қты ққа және бір күйден екінші күйге өткен нәрселерге де қатысты болуы мүмкін. Етістіктердің бүл ерекшелігі “сыды неңні — нәрсені сындырды” сөйлеміндегі сыды етістігінен алынған” .1 Қаш қари көрсетіп отырған мән қазіргі қазақ тіліндегі -сы аффиксі мағынасының этапы деуге боларлық: заттың басқа күйге ауысуы — сондай күйдемін деп қарау, есептеу. Қашқари көрсетіп отьфған мән сусы, толықсы, босаңқы, салақсы тәрізді етістіктер қүрамындағы -сы аффиксінен байқалса, адамсы, кісісі, мықтысы тәрізді етістіктер солардьщ келесі бір даму звеносын аңғартады. -сы аффиксі кейін бірсыпыра күрделі аффикстердің қалыптасуына негіз болған. - жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|