Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| тарт
қүрамындағы -т қосымша. Қазақ тілінде тарыл, тарын етістіктері тек салт мәнінде айтылады. Малов тару етістігін береді (II. 427.). Малов айтып отырған соңғы түлға есім туынды болу керек: тар-у, -тар кәдімгі сан есім, соңғы туынды түбірдің салт мәні -л, -н аффикстеріне байланысты болып шыгады. Қазіргі тіл қүрамында бүл аффикстер етіс түлғаларын жасаумен бірге, салт етістік сабақтыға, керісінш е сабақты етістікті салтқа айналдыратын формалар. Алайда салт және сабақты етістіктердің тарихи жіктелісі жайлы әңгімелегенде Қаш қаридың осы қүбылыс туралы кейбір ескертпелерін еске түсіру абзал. “Д иванны ң” II томы түгелдей дерлік етіс категориясына арналған. Етіс формантгарымен келген сөздерді түсіндіре келіп, олардың қайсысын да салт және сабақты етістіктердің морфологиялық тәсілдері ретінде қарастырады. Мысалы: -р(-ыр) қосымш асы туралы айтқанда, оның бірнеше мағыналық мәнерлерін түсіндіре келіп, былай деп жазады: “Р ”әрпі етістікті сабақты етістікке айналдырады. Ер суу кечті — адам судан өггі. Бүл сөйлемде кечті сөзі салт мәнінде. Аны суудан кечурді сөйлемінде бүл етістікке -р қосылып, сабақтыға айналган” (II, 190—191). А лайда Қ аш қ ар и еңбегінде түбір етістіктердің (ешбір етіс қосымш асынсыз) салт немесе сабақты лы қ мәні жайында ешбір ескертпе үш ы рамайды . Тіпті кейде түбір сабақты етістіктерді түсіндіргенде де, оның сабақтылық мәні жайлы ешбір ескертпе жоқ. Сонымен, салт және сабақты етістіктер, айналып келгенде, тарихи категория. Салт, сабақты лы қ м ән етіс категориялары нда даму барысында жіктеліп жүйеленген. Қазіргі тіл қүрамында бүлардың екі түрлі тәсілмен (семантикалық ж әне морфологиялық) көрінуі де соны дөлелдейді. Етіс категориясының арнаулы аффикстерімен берілуі түркі тілдері тарихы нда әсте ж аңа қүбы лы с емес. Қазіргі тіл қүрамындағы етіс қосымш аларының барлық дерлік V—VIII ғасыр ескерткіштерінен бастап қолданылады. Түркологияда етіс қосымшалары сөз жасаушылар тобына жата ма, әлде сөз өзгертушілер тобына жата ма? — дейтін сүрақ көптен қойылып келеді. Етістіктердің гр ам м ати кал ы қ класс ретінде қалы птасуы ны ң Н. К. Д м итриев ү сы н ған саты лары н еске ал сақ , есім -етістік синкретикалық түбірлердің морфологиялық жіктелісіннің басты тәсілі — етіс қосымшалары болган. Осы ретте бүлар сөз жасаушы қызметін атқарғандыгы айқын. Істің субьектіге, не обьектіге қатынасы арнайы қосымшалар арқылы көрінуі бүгінгі тіл қүрамының морфологиялық ө згер ісін ен гана б а й қ а л ы п қ а н а қ о й м ай д ы , қ а зір түбір деп 298 үғынылатын кей сөздерді өзара салыстырудан да аңғарылады. Қазақ тілінде үялас әрі мәндес ретінде үғынылатын жақ, жан, қайт, қайыр тәрізді етістіктердің бірі салт мөнінде {жан, қайт) үғынылса, екінші варианттары сабақты ретінде ғана үғынылады. Бірақ олардың қайсысы да ортақ түбірлерден (-қай, -жа) тарағандығы, ал соңғы аффикстер арқылы салт немесе сабақты мәнге ие болғандығы айқын. Сөйтіп мүнда да бейтарап түбірлердің арнаулы аффикстер арқылы грамматикалық мәнге жіктелуін көреміз. Әрине, қазіргі түбірдегі кез келген етістіктен осындай ерекшелік байқала бермейді. Кейбір етістіктердің байыргы түбірлерінің бейтараптыгын солармен үялас етістікпен салыстыру арқылы бейтарап түбірді таба аламыз {тар, әлде, тары?). Сол сияқты, жум (көзіңці жүм) етістігі мен жумыр сьш есімін не жумырық зат есімін салыстырганда, бейтарап түбірді аңгаруға болады. Сонымен, салт және сабақты етістіктердің қалыптасуы, жіктелу жолын былай деп жобалауға болар еді: ең әуелі бейтарап түбірлердің контекстік қоршау ыңгайында салт не сабақты ретінде қолданылуы, содан к ей ін етіс а ф ф и к с т е р ін ің қ ал ы п тасу ы , солар арқы лы етістіктердің сабақтыға немесе салтқа айналуы. Е тіс ф о р м ал ар ы н ы ң дам уы . Ө з ін д ік етіс қ о с ы м ш а с ы ескерткіштердің қайсысында да жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|