Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

Сонымен, қазіргі тіліміздегі ш ақ түлғаларының қайсысы да тарихи 
түрғыдан көбіне есімшелер негізінде қалыптасқан.
Етістіктердің ж ақты қ жалғауларына байланысты айта кететін 
тарихи ерекшелік мынадай: V—VIII ғасыр жазбалары тілінде шартты 
рай түлғасы қазіргідей тәуелдік жалғаулары бойынша өзгермеген. XI 
ғасырдағы оғыз, қы пш ақ, сувар тайпалары тілінде 
-дуқ
түлғасы 
есімшелердің ешбір ж ақ қосымш асынсыз үш жақта да сол күйінде 
қолданылғандығын М. Қ аш қари ескертеді. Ал қазіргі дәуірде сары 
үйғыр тілінде жақ жалғаулары қолданылмайды.1
Оның үстіне, түркі тілдерінде III жақта ( бүйрық райдан басқа) 
ж ақ ты қ қосы м ш а ж о қ жөне еш уақы тта болмаған. С оны мен, 
түркологияда айтылып жүрген ж ақты қ қосымшалар түркі тілдерінде
о баста болған категория емес, кейін тілдің даму барысында пайда 
болған категория дейтін пікірдің дәлелденуіне едәуір фактілер 
барлығы айқындалады.
САЛТ, САБАҚТЫ ЕТІСТІКТЕР Ж Ә Н Е ЕТІС КАТЕГОРИЯСЫ
Салт ж әне сабақты етістіктердің қазіргі ди ф ф ерен ц и ялды қ 
белгілері тарихи ежелгі қүбылыс 
пае
дейтін сүраққа жауап беруде 
мынадай екі ерекшелікті ескеру керек: біріншіден, қазіргі тілімізде 
қодданылатын бірсыпыра етістік түбір (не негіз) күйінде әрі салт, 
эрі сабақты лы қ м ән береді. О ндай етістіктердің қ а й ы ңғайда 
айтылғандығы тек сол контекст қүрамы нда ғана айқындалады. 
Екіншіден, салт ж әне сабақты етістіктер (лексикалық түрғыдан) 
бірінен екш ш ісін е ауысып ж атады . Ал м үндай ауысулар етіс 
қосымшалары арқылы іске асады. М үның бәрі бір жағынан салт, 
сабақтылық категориясы 
мен
етіс категориясының тығыз байланыс - 
тылығын танытса, екінші жағынан салт және сабақты етістіктердің 
оздеріне ғана тән арнайы морфологиялық форманттары ж оқ топтар 
екенін корсетеді.
Қазіргі қазақ тіліндегі: 
оқы, жаз, урыс, жур, айнал, өт, ойна, қақ,
жуз, қара, қама,
т. б. етістіктер өрі салт, әрі сабақты қызметінде 
қолданыла алады: 
оқы — кітапты оқы, кітаптан оқы; жаз — қагазды
жаз, қагазга жаз; к,ара — малды қара, терезеге қара; урыс — баланы
1 Малов С. Е. Язык желтых уйгуров. А-А., 1957, стр. 6. Салар тіліндегі 
осындай ерекшелікті Э. Р. Тенишев ескертсді: Тенишев Э. Р. Саларский 
язык. М., 1963, стр. 29.
294

үрыс, балага үрыс; жүр — үйге жүр, пеіиканы жүр; айнал — бүрышты
айнал, бүрыштан айнал; өт — судан өт, суды өтті; ойна — рольді
ойна, асықты ойна, баламен ойна; қақ — төсекті қақ, шегені қақ,
далага қақ, қолыңды қақ; жүз — суда жүз, өзенді жуз (жүзіп етті);
қүй — суды қүй, қолга су қүй; қама — малды қама, қорага қама,
т. б. 
Сөйтіп бірғана етістік әрі табыс жалғауын, әрі контекстік қоршауға 
қарай барыс, шығыс. т. б. септік жалғауын керек ететін болып 
шығады. Егер осы тәрізді фактілерді жалпы түркі тілдері аясынан 
іздестірсек нем есе к ө н е тү р к іл ік ескер ткіш тері ф актілерім ен
салыстырсақ, молая түседі. Радлов сөздігіндегі: 
эң, эк, эг, іг, эй,ий, ій
(бүл жерде түркі тілдеріне тән ды бы сты қ сәйкестіктерді айқы н 
байқауға болады) көптеген түркі тілдерінде бір нәрсені ию, майыстыру 
мәнінде — сабақты етістік мәнінде қалыптасқан. Бірақ барабин тілінде
— салт етістік. 
Іл —
түркі тілдерінің көпшілігінде бір нәрсені 
ілу —
сабақты етістік, қазақ тілінде де сондай. Ал түрікмен тілінде бүл 
етістік салт мәнінде де кездеседі. 
Қоры —
бір нәрсені, затты қору, 
яғни, түркі тілдерінің көпш ілігінде-ақ қазіргі қ азақ тіліндегідей. 
С о н ы м ен қ а та р , алтай тіл ін д е бүл етістік сал т м ө н ін д е де 
қолданылатын көрінеді. 
Қон —
етістігі түркі тілдерінің бәрінде дерлік 
салт м әнінде қолданы лады . Ал телеуіт тілінде осы етістіктің 
сабақтылық мәнде табыс жалғауымен бір тіркесте жүмсалуы бар: 
ай
парар йерін алты қонып, йыл парар йеріне иеті қонып
(ІІ.Т.) 
Айнал
етістігі қазақ тілінде салт мәнінде де (бүрыштан айнал), сабақты мә- 
нінде де (
бүрышты айнал)
айтыла береді. Радлов бүл етістіктің басқа 
түркі тілдерінде тек салт мәнінде ғана кездесетінін көрсетеді (I, 18).
Қаш қари да бір ғана етістіктің бірде салт, бірде сабақты мәніде 
жүмсалуына едәуір фактілер келтіреді: 
үстерді — ол меңе үстерді — ол
мені жеңуге тырысты; ол қылмыш ышын үстерді —
ол істелген ісінен 
тануға тырысты... 
Ічтүрді —
ішкізді; 
Ол меңе сув ічтүрді —
ол маған су 
ішкізді. 
Ічтүрді —
сөзі де солай қолданылады. 
Су ічірмеске сүт бер —
су ішкізбеске сүт бер. Саған жамандық істегенге жақсылық істе дегені 
(II, 224 — 226). Бүл үзінділерде: 
меңе үстерді -ышын үстерді, су
(ды) ічтүрді, су ічірмес
параллельдері бар. Бүл фактілер, бір жағынан, 
XI ғасырда сабақты ж өне салт етістік ж іктелген категориялар 
болғандығын көрсетсе, екінші жағынан, қазіргі тілдегі тәрізді бір 
ғана етістіктің бірде салт, бірде сабақты мөніде қолданылуы да едөуір 
кең етек алған қүбылыс болғандығын дәлелдейді. Қ азақ тіліндегі 
кейбір етістіктерді басқа түркі тілдеріндегі немесе ескерткіштер 
тіліндегі сондай сөздермен салыстырып қарағанда, олардың біздің 
тілімізде сабақты болып жүмсалуы қосымшалар арқылы болғандығын
295

байқауға болады. Қазақ тіліндегі 
қана
сөзі (қан-а) тек қана салт етістік, 
ал оның сабақты турі 
қанат.
М. Қаш қари сөздігінде — 
қана
осы 
түлғасында өрі салт, әрі сабақтылық мөнде үшырасады: 
ер бурны
қанады —
салт етістік, 
ол атын қанады —
сабақты етістік. 
Еркеле
— 
қазақ тілінде осы түлғасында тек қана салт етістік, ал сабақтылық 
мән — 
еркелет
түлғасы арқы лы берілді. Б ірақ бірсыпыра түркі 
тілдерінде еркеле 
(-т
қосымш асыз) түлғасы да сабақтылық мән 
беретін көрінеді (телеуіт, алтай, ескі шағатай тілдерінде).
Сонымен, бірсыпыра етістіктердің әрі салт, әрі сабақтылық мәндерінде 
қолданылуы сондай мәндерді беруге байырғы етістік түбірінің бейтарап 
болғандығын байқатады. Салт және сабақты мәндердің айқьш жіктеліп, 
сараланбаған кезінің қалдығы деп қазіргі тілдегі бір ғана етістіктің екі 
түрлі грамматикалық мағынада қолданылуын айтуға болады. Әсіресе, 
осыдан бүрын септік жалғауьша байланысты айтылып кеткен мынадай 
бір ерекшелікке тоқталу керек: табыс жалғаулы сөздер V—VIII ғасьф 
ескерткіштері тілінде тек қана тура объектілік мәңде жүмсальш қоймайды, 
сондай-ақ мекен, мезгіл, молшер мәндерін де береді. Мүньщ өзі олардьщ 
(табыс жалғаулы создердің) әдетте сабақты лы қ м ән бермейтін 
етістікгермен бір тіркесте жүмсалуынан барып туады. Мысалы: 
Алтун
йысыг аса келтіміз.
Ертіс үгүзүг кече келтіміз. 
“Алтун жерінен асып келдік.
Ертіс өзенін кешіп келдік”. 
Өтукен йерін қонтымыз —
Отүкен жеріне 
қондық. 
Чугай кузун, қара қумуг олулур ертіміз —
Чуғай қүзында, қара 
қүмда отыр едік. 
Аны субуг баралым —
Аны суымен барайық. Ол тілде 
йоры (жорыту), йерле (жайласу, орналасу), елсіре (елсізден, жалгыз қалу)
төрізді етістіктер де табыс септігімен бір тіркесте қолданылған. Бүл 
фактілер V—V III ғасыр түркі тілдерінде салт ж әне сабақты лы қ 
категорияларының жіктелу, саралану процесін көрсетеді. Осыған үқсас 
факіілер М. Қашқари сөздігінен де кездеседі. 
Ол қар қамуг қышын інер,
ашлық тарыг анын унер
(ол қалың қар қыста болар, астық егін сонан 
өнер). Ал Абулғазының “Ш ежіре-и-түрк” шығармасында (ХҮІІ ғ.) 
етіс қосымшаларының кейбір түбірлермен өбден жымдасуы кездеседі.
С. Н. Иванов мына создерді сондай топқа жатқызып, бөліп кәрсетеді: 
туген (тугесіп), ерген (уйрен), бошат (босат), өгрет (уйрет), узат (узат,
алыстат), адаш (адас, алдан), араш (жарас, келіс), кеңеш (кеңес, ойлас),
аралаш (аралас), йаманлаш (жамандас), айлан (айнал,
қазақ тіліндегі 
варианты — метатезаның әсері), 
атпан (аттан), ачықпан (ашулан), тан/іан
(таңдан), баглат (байлат), йашур (жасыр)}
Бүған қарағанда, түбірлер мен 
етіс қосымшелерының жымдасуы ертсден-ақ басталған процесс болса керек.

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: