Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| й — ж (дж)
дыбыс сәйкестігі, немесе дыбыс ауьгсуының болуы түркі тілдерімен қатар Индия мен Иран тілдерінде де бар. Біздің ғасырымыздың 20-жылдарында-ақ Е. Д. Поливанов айтқан, дамудың барлық немесе копшілік тілдерге ортақ себептері мен п р и н ц и п тер і болаты н ды гы н бүгінгі л и н гв и сти к а ж о қ қ а шығармайды, қай та дәлелдей түседі. Э рине, Е. Д. П оливанов 1928 жылы бүл пікірді озбек тілінің ирандық ықпалга үшыраған говорларына байланы сты ай тқан еді. Біздің зам аны м ы зга бүл козқарас тек фонетика гана емес, грамматика қүрылысында да барлыгы дәлелденіп отыр. Қ азақ тілінің грам м атикалы қ қүры лы сы ны ң даму тарихын зерттеп, түсіндіруде осы аталган зерттеу әдістерінің қайсысы да қолданылып келеді. ҚАЗАҚ ТІЛІ ТАРИХЫН КЕЗЕҢДЕРГЕ БӨЛУ ТУРАЛЫ Қ азақ тілінің қалыптасу, даму кезендерін айқындау жалпы түркі тілдерінің даму жолдарымен тікелей байланысты. Түркі тілдері, қазіргі түркология қолданып жүрген, қалыптасқан көзқарас бойынша, алты 28 түрлі дэуірді бастан кешірген. Н. А. Баскаков бүл дәуірлерді былай атайды: Алтай дәуірі (б. з. д. III ғасы р), Хун дәуірі (б. з. д. III ғасырдан - б. з. Ү ғасыр), Коне түркі дәуірі (Ү — X гасырлар), Орга түркі дэуірі (X - ХҮ ғасырлар), Жаңа түркі доуірі (ХҮ - XX ғасырлар). Түркологияда қазақ тілі түркі тілдерінің, біршама “жаңа” деп қаралатын тобына жатқызылады. Олай болатын себебі: қазақ рулары тарихтың ерте кезінен-ақ мәлім болса да, “қ а за қ ” деп аталатын біртүтас халық ХҮ — ХҮІ ғасырларда барып қалыптасады. Қазақ тарихының осы ерекшелігін ескерсек, қазақ тілінің тарихи кезеңдері мынадай дәуірлерге бөлінеді: 1) Түркі бірлестігіне дейінгі дәуір, — бүл дәуір, ш амамен, біздің зам аны м ы зды ң Ү ғасы ры на дейін созылады, екі түрлі белестен түрады: Алтай бірлестігі, Хун бірлестігі. 2) Түркі бірлестігі дэуірі, екі кезеңге ажырайды: Коне түркі қағанаты кезеңі (Ү - X ғасырлар). Орта түркі кезеңі (X - ХҮ ғ. б.). 3) Қазақ халық тілінің даму дәуірі (ХҮІ - ХҮІІІ ғасырлар). 4) Қ азақ үлттық тілінің қалыптасу доуірі (XIX ғасыр). “Алтай дәуірі” дейтін атау тіл білімі тарихында белгілі “алтай гипотезасымен” байланысты қойылған атау. Алтай гипотезасы алтай тілдерінің туыстығы жайлы теориялық болжам, ж оққа шыгаруға да, дәлелдеп шығуға да болмайтын болжам. Сондықтан гипотеза деп қаралады. Ж оққа шығаруға болмайтындыгы — бүгінгі түркі, монгол, түңғыс-маньчжур тілдерінде үқсас фонетикалы қ, грамматикалық қүбылыстар, ортақ лексика бар. Ф онетикалық ортақ қүбылыстар: түңғыс тіліндегі т, маньчжур тіліндегі с дыбысы түркі-м онғол тілдерінде и дыбысының алдындагы ч, ш, с дыбыстарына сәйкес қолданылады, түңгыс: гутин ~ маньчжур: гусин ~ монгол: гучин (огыз): түркі: уш, ун — уч он, маньчжур: хусун ~ монгол: кучун ~ түркі: к уш, куч, куус, т. б.1 Алтай тілдері деп атауга себеп — аталған тілдердің аргы аталары болатын рулар мен тайпалардың түпкі, аргы атасы, алғашқы таралган жері — Алтай тауларының маңы, айналасы. Ғылым бүл дәуірде қазіргі түркі, монгол, түңғыс, маньчжур тілдеріне ортақ тіл болган деп есептейді. Сол ортақ (немесе: бір-біріне өте үқсас) тіл қүрамынан әуелі екі тармақ — түркі-монгол және түңгыс-маньчжур тілдері жіктеледі. Сол жіктелістің ізі жоғарыда көрсетілген дыбыс сәйкестері болып табылады. Түркі-монгол тілдері ч ~ ш ~ с сәйкестігін айтатын тілдер болып қалыптасты да, түңғыс-маньчжур тілдері сол позицияда жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|