Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| қуруқшы, талгачы, найзачы, кийкчі,
орта иілік, қабурга, канжуга, шылбур, гунан, дунан, тай, аргумақ, йабу, журқа, т.б. Халық тіліне дейінгі дәуірлерде басқа тілдерге ауысқан создерді зерттеу арқы лы сол дәуірлердегі этногенез процесін анықтаумен бірге, сол тілдердің (тайпа, ру тілдерінің) сипатын да анықтауға мүмкіндік туады. Қ азақ халық тілі қалыптасқан дуірлерде ол тідден көрші тілдерге соз ауысу процесі жаңа сапага енеді. Қазақ тіліне басқа тілдерден сөз ауысудың, жалпы басқа тілдердің ықпал ету кезендері мен сипаты жайлы қазақ тілі білімінде едәуір дәрежеде зерттелінді. Қазақ тілі тарихи грамматикасы сүйенетін материалдардың бір тобы — откен ғасырларда жазылып бізге жеткен әр түрлі кітаптар, мерзімді баспасоз үлгілері, әр түрлі қолжазбалар. Бүлардың үзын ырғасы недәуір. Революцияға дейінгі жарық корген кітаптар сипаты жағынан әр түрлі: біразы қазақ ауыз әдебиетінің жеке нүсқаларын жариялағандар. Олардың ішінде тек Радлов шығарған кітапта ғана қазақ ауыз әдебиеті нүсқалары бір жүйеге түсіріліп топтастырылған. Бүл кітаптар тілін (Радлов баспасынан басқаларын) таза қазақ тілі емес деп те түсіндіріп келді. Дегенмен, ол дәуірдегі жазу салтынан, жазу дәстүрінен туған тілдік кейбір ақауларды былай қойганда, ол шыгармалар барлық халық окілдеріне таныс ауызша әдеби тілде жасалғандығы талас туғызған емес. Екінші жагынан, ол шыгармалар тілінде сол дәуірлерге қатысты ерекшеліктер де ж оқ емес. Тарихи грамматикалық зерттеулер ол шыгармалар тілін сондай қы ры нан қарастырады. Откен гасырлардан бізге жеткен кітаптардың үлкен тобы — қазақ тілі жайлы әр түрлі дэрежеде жазылган еңбектер. Олар қазақ создерінің жинағы, орысш а-қазақш а, не қазақша-орысш а создіктер, 22 қазақ тілін білуде жолбасшы болатын қүралдар, қ азақ тілі жайлы зерттеулер, т.б. Қ азақ тілі жайлы алгаш қы мәліметтер Россияда ХҮІІІ ғасырдың соңғы ш ирегінде-ақ пайда бола бастайды: олар көбіне қазақ создерінің жинағы, қ азақ тілінің сойлеу жүйесінің барлық уақытта бір ізге түсіріліп, тортіптелмеген кейбір нүсқалары болып келеді. Өйткені олар арнайы дайындығы бар мамандардың жинағы емес еді, әр түрлі қызметтегі адамдардың өз еркімен, немесе жоғары әкімдердің бүйрығымен жиналған материалдар еді. Ондай материалдардың едәуір тобы Л енинградты ң С алты ков-Щ едрин аты ндағы к ітап х ан асы н д а сақ тау л ы . О ны ң іш ін де О ры нбор қазақтарының, Омбы қазақтарының, Өскемен қазақтарының сойлеу үлгілері, создері берілген жазба нүсқалары бар. Сондай-ақ Екатерина Екіншінің указымен жасалатын “Салыстырма создікте” (“Сравни тельная словари всех язы ков и наречий, собранны е десницею всевысочайшей особы” . 1787). 200 тілдің бірі ретінде қазақ тілі де айтылады. 285 орыс созі қазақ тіліне аударылып беріледі. Аталған еңбектерде келтірілетін қазақ тілі материалдары белгілі бір аймақ түрғындары тілдерінің ф онети калы қ (ды бы сты қ), лексикалы қ, м орф ологи ялы қ си п аты н таны тады . Бүлар ар қ ы л ы О рынбор (Батыс)қазақтары тіліндегі, Омбы (Солтүстік) қазақтары тіліндегі, Өскемен (Шығыс) қазақтары тіліндегі негізгі айырмашылықтарды байқауға болады. Ал оңтүстік қазақтарын ың тілдік ерекшеліктері откен ғасырлар жинаушыларының қолжазбаларында (сондай-ақ жекелеген басылып ш ыққан кітаптарда), озбек (кейде сарт тілі деген атпен), қарақалпақ тілдері материалдарымен аралас берілген. Сонымен, бүл материалдар арқылы қазақ тілі диалектілерінің біртүтас жазба әдеби тіл қалыптасқанға дейінгі сипатын білуге, тіл қүрамында болған фонетикалық, грамматикалық (кобіне синтаксистік) өзгерістер мен жаңалықтарды айқындауға болады. Өткен ғасырларда жасалған еңбектердің екінші бір тобы — қазақ тілі жайлы еңбектер. Мүндай мазмүнды еңбектердің алғашқыларының бірі — Г. Ю. Клапароттың “Қырғыз тілінен” (Из Киргизского языка — жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|