Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| 1 Наджип Э.
Тюркоязычный памятник... Часть 1, А-А., стр.47. 18 білімді). Сөз басында т,д дыбыстары жарыса айтылған: девэ, тевэ (түйе), тағүқ (тауық), демір (темір), темірчі (бірақ демірчі емес), діш (тіш), т.б. Қыпшақ тілі жайлы соңғы жазылган еңбектердің бірі — Мухаммед Салихтың Аш-Ш үзүрү Зәхәбійя бел-китабия Ахмедия фил луғатит- түркия (“Түркі тілі туралы жазылган алтын тізбе”) атты кітабы болса керек. Кітап 1619 жылдар шамасында жазылган. Онда сол заманғы бірте-бірте ж огалуға ай н ал ған м ам л ю к қ ы п ш а қ т а р ы тіл ін ің морфологиялық қүрылымы, қы пш ақ тіліне енген араб, парсы создері баяндалып түсіндіріледі. Диахрондық зерттеудің, ягни, тарихи грамматика сүйенетін негіздерінің бірі — бүгінгі тіл, қазіргі қазақ тілі, оның барлык. салалары. Біздің қазіргі замангы тіліміз даму барысында қайта қүрылган, озгеріске түсіп, жаңарган жүйелер тобымен бірге, “қайш ылықтар” , тілдін басқа жүйелік заңдылықтарымен үйлесе бермейтін қүбылыстар тобынан түратыны белгілі. Әрине, тіл механизмінің логикалы қ жетілгендігі соншалық, тіл қолданушылар ондай “үйлеспеушілікті” байқамайды. Тарихи грамматика сондай “үйлеспеушіліктердің” тарихи сырын ашу арқылы тіл жүріп откен жолды бағдарлайды. Айталық, қазіргі қазақ тіліндегі қысаң дауыстыларга, -қ, -к дауыссыздарына аяқталатын есімдер (кобіне сын есімдер), қүрамында (сөз ортасында) нт, лт, рт, рқ тәрізді сонорлар мен қатандардың тіркесі бар екі буынды есім түбірлер, г,г,з дыбыстарынан басталатын есім создер, баргысы келеді тәрізді күрделі етістіктер, т.б. қазақ тілі жүріп өткен жолды мегзейді, он ы ң ф о н ети к ал ы қ , гр ам м ати калы қ қүры лы м ы н да, лексикалық қорында болган өзгерістерге сілтейді. Қазіргі тілдің қүрамында ескі іздер мен жаңалықтар арасын ажырата білу, сонымен, тіл тарихын білудің басты бір козі болып табылады. Әрине, ол үшін бүгінгі тілді, оның грамматикалық, фонетикалы қ қүрамы н жақсы білу басты шарт екені мәлім. Әдетте, тілдің тарихымен бүгінгі тілді жетік меңгерген кісі гана айналы сады да, тіл тарихы жайлы мәліметтер бүгінгі тіл туралы жақсы хабары бар оқушыларга гана арналады. Диалект, бір созбен айтқанда, халы қты ң бір гана тобының территориялық, не әлеуметтік тілдік ерекшелігі деп қаралады, ал халық қалыптасқанга дейінгі дәуірде әрбір диалект бір тайпаның, рудың тілі болған. Сондықтан бүгінгі тіл қүрамындагы диалектілік айырмашылықтар кобіне тілдің коне дәуірінің біртүтас халық тілі қалыптасқанга дейінгі сипаты болып келеді. Сондай-ақ, диалектілік О аиырмашылықтардың бір тобы тілдің кейінгі доуірлерінде пайда 19 болуы да мүмкін. Соңғы топ әдетте тілдік байланыс, қатынастардың (языковые контакты) немесе экстралингвистикалық факторлардың жемісі болуы әбден ықтимал. Диалектілік ерекшеліктердің осы екі тобы да тіл тарихын, осіресе тілдің қүрылымдық тарихын жасау үшін аса қажетті материал болады. Мәселе мынада: диалектілік а й ы р м а ш ы л ы қ т а р ж азб а е с к е р т к іш т е р тілі е р е к ш е л ік т е р ін салыстыратын, сол арқылы тілдік озгерістер айқындалатын тірек. Диалектілік ерекшеліктердің алдыңғы тобын ескерткіштер тілімен салыстыру арқылы тарихи қүры лы мды қ озгерістер айқындалса, соңғы тобын салыстыру арқылы тілдің экстралингвистикалық ықпал арқылы дамуы анықталады. Кей моселелер жонінде диалектілік ерекшелік тіл тарихын зерттеуде сүйенетін жалғыз ғана коз болады. Мысалы: ж ~ ш ~ н: жайқал, шайқал, найқал, бүл сәйкестіктің арғы түбі к-ге барып тірелетіні айқы н, сонда жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|