Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З


бет4/212
Дата20.12.2023
өлшемі
#197951
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   212
Байланысты:
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov

арыг — ары (аръиі, таза), айақ —
азақ, болмақ — олды, бүзагу — бүзауу,
т.б. 
-лы
қосымшасы, сын есім жасайтын 
басқа да қосымшалар соңғы дауыссыз дыбыстарсыз 
(г,г)
келтірілген. Ол 
замангы мамлюк қыпшақтарының тілі жайлы тағы бір қүнды зерттеу 
“Китаб ад-дурра ал-мудия филлуғат ат-туркия” (“Түркі тілінің оқып үй- 
рену үшін жазылған інжу нүры”) деп аталатын кітап. Бүл кітаптагы түркі 
создерінің харакаттары айқын қойылып анық берілген, сондықтан оларды 
қатесіз окуға болады. Кітагггағы создер лексикалық магыналары бойынша 
топтастырылган: мысалы, діни үгымға байланысты создер бір топ, жеміс 
атаулары оз алдына, осімдік атаулары, т.б. Бір болімде тек қана текстер 
(диалог түрінде) берілген.
Мысалы:
— 
Сен қайсы шардан сен
Мен Хәләб шардан мен
— 
Сен неіиүн мага ейтүрсен муны кібік
(Сен не үшін маган осылай айтып түрсын).
— 
Сен тагрыдан қорқмассен
(Сен тәңірден қоры қпайсы ң), т.б.1

Наджип Э.
Тюркоязычный памятник ХІҮ в. “Гулистан” Сейфа Сараи и 
его язык. А., 1975, ч.1, стр.43.
2-16
17


Бүл келтірілген текстер жеке морфологиялық категориялар мен 
формалардың қалыптасуын зерттеп білуде баға жетпес материал 
е к е н д іг і а н ы қ . Қ ы п ш а қ т іл і ту р ал ы з е р т т е у л е р д ің іш ін д е 
көлемділерінің бірі — “ Қитабу ат-тухфати аз-закийя фи-л-лугати 
ат-туркия”. Ш амамен ХІҮ ғасырда жазылған болса керек. Создік 
материалдарының берілуі жагынан бүл кітап Абу Хайиан еңбегінен 
де жогары бағаланады. Еңбекте 3000 соз берілген, олардың копшілігі 
(автордың оз айтуы нш а да) қ ы п ш ақ тілінікі. Қ ы пш ақ сөздері 
түрікмен тілі сөздерімен салыстырылып отырылады. Бүл кітапта 
берілген сөздердің копшілігі дерлік қазіргі қазақ тілінде сақталған.
Ал сол дәуірде жазылған басқа ескерткіштерде кездеспейтін 
создер қазақ тілінде ғана бар: бүрау, коже, күндеш (күндес), қолаңса, 
т.б. Грамматика бөлімінде баяндалатын негізгі заңдылықтар сол 
заманғы қы пш ақ (мамлюк) тілінің сипатын айқындаумен бірге қазақ 
тілі грамматикасы қүры лы м ы ны ң даму жолдарын айқы ндауда 
сүйенетін тірек.
XIҮ ғасырда жазылып бізге жеткен еңбектердің бірі — “ Китаб- 
булғату ал-муштак фил луғати ат-турки ва-л қ ы ф ч ақ ” (“Түрік пен 
қыпш ақ тілдерін жақсы оқып үйрену үшін жазылған кітап”). Авторы
— Джамал-ад-Дин А би-Мухаммед Абдуллах ат-Түрки (ш ы ққан тегі, 
кім екені аты-жонінде айтылған). Бүл еңбекте берілген создердің 
басым көпшілігі түрікмен-огыз тілдерінікі, қы пш ақ создері аз. Бүл 
еңбек қ ы п ш ақ тілі мен түрікм ен тілі (оғы з тілі) создері мен 
зандылықтарын салыстыра зерттеуде айрықш а қүнды.
Қыпш ақ тілі аралас қарастырылатын еңбектің бірі “ Ибн Муханна 
создігі” деген атпен белгілі “ Китабу Хулийат уль-инсан ва хулват 
уль-Лисан” кітабы. Шамамен XIII ғасырдың аяғы мен ХІҮ ғасырдың 
басы н да ж азы л ган деп қар ал ад ы . Бүл е ң б е к тің тілін П. М. 
Мелиоранский коне азербайжан тіліне қатысты деп бағалағаны 
белгілі. Алайда соңғы тарихи түркологиялық зерттеулер Египетте 
қолданылған қы пш ақ-оғы з эдеби тілінің ерекшеліктерінің бірі — ол 
Шығыс Түркістандық тайпалар тілдері заңдылықтарын да бойына 
жинаған деп қарайды. Ал соңғы тілдер мен коне азербайжан тілі 
үқсас, бір-біріне үласып жатқан тілдер1. Олай болса, Ибн Муханна 
создігі де қ а за қ тілі жайлы тарихи салы сты рм а зерттеулердің 
негіздерінің бірі болатындыгы талас туғызбайды. Кітапта 
-лы //-лу
қосымшасы -лугтүрінде де жарыса қолданылған: 
ақ козлу, алтунлуг,
асыгяыг (пайдалы), атлы, атлыг, баглүг (байиіаулы), білігліг (білгір,

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   212




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет