Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -ы
(дауыссызга біткен түбірлер). Алайда барыс септікте тәуелдіктің III жагындағы есімнің -на қосымшалы болып келуі түркі тілдері тарихында жаңалық емес, ежелгі қүбылыстардың бірі.4 Қазіргі түркі тілдерінің іш інде чуваш тілі бары с се п тік тің осы ндай қосымш асын қолданады. Бірақ чуваш тіліндегі -на тәуелдіктегі создерге емес, а, е дауыстыларына аяқталган создерге жалганады және ол тілде бүл әрі барыс, әрі табыс септік болып үгынылады.5 Ал осы қүрамдағы -н басқа түркі тілдерінде табыс мәнінде емес, тәуелденген создердің ерекше белгісі ретінде кездеседі.6 В. Котвич пікірі бойынша -на (немесе -ына) қосымш асының қүрамындагы -н (дүрысы — ын) монгол тілдерінде белгілі тәуелдіктің III жагы деп түсіну к е р е к .7 Тәуелдеулі создердің септелуі коне, жаңа түркі 1 Рамстедт Г. Введение в алтайское языкознание. М., 1957, стр. 44—45. 2 Севортян Э. В. Категория падежа. ИСГТЯ, II, 1956, стр. 44-64. 3 Котвич В. Исследование по алтайским языкам. М., 1962, стр. 324. 4 Насилов В. М. Древнеуйгурский язык. М., 1953, стр. 39-40. 5 Левитская Л. С. Историческая морфология чувашского языка. М., 1976, с. 18-19. 6 Бүл түлғаны “инфикс” деп атайды да, тәуелділік пен септеу категорияларынын үштасуынан пайда болган деп қарайды: Благова Г. Ф. Тюркское склонение... М., 1982, стр. 30—36. 7 Коне, жаңа түркі тілдерінде кездесетін, барыс септікте жіктсу есімдіктеріиің маңа, саца түрііще түлгалануымен бүл қүбылысты бірдей деуге болмайды. Маңа түлгасындагы “түбірдің” дауыссызы мен қосымшаның г дауыссызының “үласуынан” қалыптасқан. 13-16 193 тілдерінде -ып (-//) қосымшасын сақтауын қалай деп түсінуге болады? Бүл сүраққа жауап беруде тілдердің даму барысында болып отыратын кейбір ф акторларды ң ролін еске алу орынды. Түркі тілдерінің қүрылысы түбір мен қосымш аның бірыңғай дауысты дыбыстардан түруын қажет етпейді. Соның садцарынан да барыс септіктің ең ежелгі қосымшасы төуелдіктің III ж ағы ны ң ежелгі түрім ен “бірігіп” қ а л ғ а н д е у ге т о л ы қ н е г із б ар . Б а р ы с с е п т ік т ің т ә у е л д ік ж алғауы н ы ң III жағымен біріккен түрінің қалыптасуы, екінші ж ағы нан, барыс қосы м ш алары н ы ң арасы ндағы сем антикалы қ жіктелуге де байланысты болуы ықтимал. -ру/-ру қосымшасының (направительный падеж) қолданыстан шығып қалуымен байланысты, мекендік бағытты білдіру мәні -га қосымш асына (осыдан бүрын корсетілгендей, оның озі де қүранды: -г, -а ) шоғырланады да, белгілі бір жақта, кісіге қатысты объектіні білдіру мәні -а (немесе: -на) қосымшасына ауысады. Сонымен, қазақ тіліндегі барыс септік кем дегенде екі түрлі септіктің ізін (м агы налы қ ж ағынан да, түлғалы қ ж ағынан да) байқатады. Барыс септіктің қазіргі тіліміздегі қосымшалары көне түркілік есім дердің септелуі мен тәуелдеулі септеудің негізгі ерекшеліктеріне бейім түрінде қалған. Бірақ ортағасырлық түркі әдеби тілінде (“ Қүтадқу білік” тілінде) үшырасатын барыс септік жалғауларының әркелкі қолданысы қазақ тілінен байқалмайды. Жатыс септік. Қазіргі түркі тілдеріндегі жатыс жалғауларының варианттарын салыстыра қарағанда, дауысты дыбыстар ыңғайынан болсын (кейбірінде бүлардың еріндік варианттары бар), дауыссыз дыбыстар жагынан болсын, негізінен —да түлғасының айналасына топтасады. Әрине, басқы дауыссыз кейбір тілдерде тек жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|