Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -д
(азербайжан, түрікмен) болып келетіні де бар. Ал чуваш тілінде -ра, -ре, -не тәрізді басқа түркі тілдерін ің еш қ ай сы сы н а ү қсам ай ты н варианттар қолданылады. Дегенмен, жатыс жалғауы сыртқы түлғалық жағынан тарихқа белгілі ежелгі дәуірлерден біздің тілімізге дейін көп өзгеріссіз жеткен. Тіл дамуының барысында бүл септік жалғауы қызметі мен етістіктерге қатысты қолданылу жағынан ғана кейбір озгерістерге үшыраған. Жатыс септік жалғаудың коне жазбалар тіліндегі қызметі мен магыналары мына сыпатта: Іс-әрекеттің, заттың орын-мекенін біддіреді: Түрк сір будун йерінте бод қалмады. “Түрк - сір халқының жерінде тірі жан қалмады ”. Уда таіида қалмысы қүбранып, йеті йүз болты. “Агаш — таста қалгандары жиналып жеті жүз болды ” (Т). 194 Іс-қимылдың, әрекетгің уақыт, мезгілін білдіреді. Кул тегін ол суңішде отуз йашайур ерті. “Ол согыста Култегін отыз жасар еді ” (КТ). О рхон-Енисей ж азбалары нда жатыс септік түлғасы шығыс мәнінде де қолданылған. Шығыс септік қызметіндегі жатыс септік түлғасы іс-қимылдың шығар көзін, мекенін білдіреді: Қырқызда йантымыз. Тургес қаганта көруг келті (Т). “Қырқыздан қайттық. Тургеш қаганнан жансыз келді ”. Жатыс септіктің шығыс мәнінде қолданылу фактісі кейінгі Алтын Орда ескерткіштерінде де байқалады.1 Қазіргі қазақ тілінде жатыс септік түлғасының мекендік мағынада шығыс қызметінде қолданылуы актив қүбылыс емес. Дегенмен, кейде жатыс пен шығыстың осындай мәнде семантикалық жіксіз қолданылуы сирек болса да үшырасады: жолда тауып алды, жолдан тауып алды. Б. А. Серебренников -да түлғасының бойында болған локатив мәндерінің морфологиялық тәсіл түрғысынан жіктелуін -да негізінде жаңа жалғаудың қалыптасуымен түсіндіреді.2 -дан жалғауының қалыптасуымен бірге аблатив мәні соған ауысты да, локатив мәні — да түлгасында орнығып қалды. Затгың, процестің шыққан объектісін білдіреді. Табгачда адырылты, қанланты (Т). “Табгачтан айрылды ханды болды”. Теңрі тег теңріде болмыш турк білге қаган... (КТ). “Тәңрідей тәңріден жаралган туріктің білгір ханы... ” Бүл қолданы с, әрине, шығыс септіктің қызметін танытады. Сонымен қатар, бүл қолданыс қазақ тіліне тән емес. Жатыс жалғауы, сонымен бірге, барыс септік қызметінде де қолданылады: йарыс йазыда он тумен су терілті (Т). “Жарыс жазыгына он мың әскер жиналды”... бунда уртым (КТ). “Осыган жаздым” ...бу қамар суресі меккеде інді (тәпсір) “бул суресі Меккеге тускен ”. Жатыс жалғауының барыс септік орнына қолданылуы кейінгі қы пш ақ ескерткіштерінде де бар. Э. Наджип бүған мы надай мысалдар келтіреді: Огрының йолында бырақты “Үрының жолына тастады ”, йугун йерде қойуп “Жүгін жерге қойып V Қазіргі қазақ тілінде барыс пен жатыс жалғауларының ауысып қолданылуы кейбір жеке етістіктердің лексика-грамматикалық ерекшелігіне бағынышты жай. Жаз, жинал, қой тәрізді етістіктер бірде барыс, жатыс септігіндегі сөздерді 1 Наджип Э. Кыичакско-огузский литературный язык Мамлюкского Египета ХІҮ в., АЛЛ., М., 1965, стр. 45. 2 Серебренников Б. А. О некоторых проблемах исторической морфологии тюркских языков. Сб. “Структура и история тюркских языков”, М., 1970. 3 Наджип Э. Кыпчакско-огузский литературный язык... М., 1965, стр. 45. меңгереді. Бүл ыңгайда жатыс, я барыс септігінің қолданылуы контекстік мағына және сөйлеушінің мақсатына байланысты. Коне жазбалар тілінде жатыс жалғаудың кейде табыс орнына айтылуы да үшырасады: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|