Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| йан
(жаны) созі тіркестіріле айты лған: огуздайан. К ей ін ж аты с ж алғауы мен энклитиканың ( йан ) кірігіп, қысқаруы нәтижесінде — дан түлғасы шыққан4. Бүл түлға жайында соңғы кезде пікір айтқан Б. С. Серебренников. Ол Рясянен пікірін де, Рамстедт пікірін де толық қостамайды. Ш ығыс қ о с ы м ш а с ы -да н е г із ін д е қ а л ы п т а с қ а н ы н а й т а о т ы р ы п , Б. А. Серебренников соңғы элемент (н) қүралдық мәнді (инструктив) емес, белгілі бір орыннан басқа жаққа жүмсалған қимыдцың бағытын (латив) білдіретін қосымш а деп есептейді. Қазіргі шығыс септігінің 1 Наджип Э. Кыпчакско-огузский литературный язык. М., 1955, стр. 45. 2 Щербак А. М. Грамматический очерк языка тюркских языков. М., стр. 114. 3 Структура и история тюркских языков. М., 1970, стр. 114. 4 Рамстедт. Введение в алтайское языкознание. М., 1957, стр. 43. 197 мәні мен қызметін ескерсек, ғалымның бүл пікірі шындыққа әлде қайда жақын. Сойтіп -дан қүрамын тарихи түрғыдан былай түсінуге болады: -да істің статикалы қ (қозғалы ссы з) мекенін (локатив) білдіреді де, -н істің бағытын (латив) білдіреді. Осы ізбен таман, дейін, шейін, кейін сөздері қүрамындағы -я-ді де бір кезгі сондай қосымша деп қарау керек. Шығыс септік түлғасының ерекше түрі мен, сен есімдіктерінің септелуінде кездеседі: мен-ен, сен-ен. Көне түркі ескерткіпггері тілінде де, қазіргі түркі тілдерінің көпш ілігінде (баш қүрт, алтай, шор тілдерінен басқалары ) I — II ж. жіктеу есім діктерінің шығыс жалғауында мүндай түлғалануы кездеспейді. Қ азақ тіліне жақын деп қаралатын қыпш ақ жазбалары тілінде де мен, сен есімдіктерінің шығыс септікте түлғалануы мен-ден, сен-ден тәріздес, яғни, қазіргі көпшілік түркі тілдерінде кездесетін жүйемен келеді. Алайда бүлардың көпше түрлері зат есімдерше септеледі: біз-ден, сіз-ден. Сөйтіп айырмашьшық тек жекеше түрлерінде ғана. Ф. Г. Исхаков бүл ерекшелікті түбірдің соңғы дыбысы мен қосымш аның басқы дыбысының “үласуы” деп қарайды. Бірақ қазақ тілінде бүдан басқа ыңғайда осыңдай позицияда қатар келген екі н дыбысының үласуы байқалмайды. Сол сияқты , кейбір коне түркі ескерткіш терінде (мысалы, “ Қ үдатқу білікте”), қазіргі кейбір тілдерде мен, бен есімдіктерінің меніңдін (меніңден), сеніңдін (сеніңден) түрінде түлғалануын (шығыс жалғауының ілікпен қосарлануы) еске алып, сондай түлғаланудың редукцияға үшырауы деп қарауға негіз жоқ. Өйткені редукцияға бір буынның қүрамындағы бір дыбыс, немесе түгелдей буын үшырауы мүмкін. Ал бүтін буын мен оған іргелес буынның басқы дыбысының түгелдей “түсіп” қалуы байқалмайды. Екінші жағынан, мен-ден, сен- ден түлғалануында д дыбысының түсіп қалуын дәлелдейтіндей де басқа факт жоқ. Д дыбысы жалпы түркі тілдерінде болсын, қазақ тілінде болсын “түрақсы з” дыбыстар қатарына жатпайды. Қазіргі қазақ тілі түбір мен қосымш а шегіндегі д дыбысының редукциялану фактісін білмейді. Оның үстіне, бір-бірінен алш ақ территорияларға орналасқан, басқа экстралингвистикалық жағдайдағы шор, алтай тілдерінде де үшырасуы бүл ерекшеліктің кейін пайда болған қүбылыс екендігін дәлелдемейді. Сонымен, мен-ен, сен-ен түлғалануындағы шығыс септіктің ерекше қосымш асы түркі тілдері тарихындағы есімдіктер септелуінің рудименттік корінісі ғана. Шығыс септік жалғауының негізгі мағыналары: істің, әрекеттің шығар козін, іс-әрекеттің таралған, ажыраған обьектісін білдіру. Шығыс жалғауының осы екі басты мағыналық ерекшелігі сонау ескі 198 дәуірден қалыптасқан қояданылу жүйесі екенін келтірілген мысалдар дәлелдейді. С оны м ен бірге, ш ы ғыс сеп тік ж алғауы мы надай мағыналарды бідціреді: әрекеттің себебін білдіреді: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|