Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

(ескерткіштер тілінде улуғ), 
улгаю
создерімен үялас. Бүлардың 
арасындагы семантикалық байланыс айқын. Үл, үл түбірлері, көне 
түркі тіліндегі у етістігінің қосымшамен күрделеніп, конеленген түрі.
С. Е. Малов бүл етістіктің мағынасын былай деп анықтайды: “У — 
быть в состоянии что-либо сделать: қамшайу уматын — не будучи в 
состоянии двигаться”.1
Үзын, узақ
сын есімдері бір гана түбірден эр түрлі аффистер арқылы 
жасалган создер екендігі олардың өзара мағыналық жақындығынан 
да, ортақ түбірлестігінен де айқы н корінеді. Бүлар 
уза (узар, узару)
етістігімен бір түбірден тараган. Алайда мүның алғашқы түбірі 
уза
емес, 
уз
екені қазіргі тіл фактілерін салыстырудан да корінеді: үзақ, 
үзын создерін үзар етістігімен салыстырсақ, 
-ақ, -ын,
сол сияқты 
-ар
қосымша болып шығады. Мүнымен байланысты мынадай фактілер 
бар: коне түркі тілінде 
уд, удз, уз
(ізбе із жүру, ізбе — із еру). Сондай- 
ақ 
уду, удзу — ізбе
із (ДТС, и әрпі). Бүларға қарағанда, алғашқы 
түбір аффрикат дж-мен айтылған қосарлы дыбыстың екі жарылуынан 
уз
және 
уд
варианттары қалыптасқан. Қ азақ тілінде соңғы, з-мен 
айтылатын вариант орныққан. Енді алғашқы түбір етістік пе, есім 
бе деген сүраққа, жоғарғы фактілерді ескерсек, етістік болды деп 
жауап беру керек, ойткені 
узын, узақ
создері қүрамындагы 
-ын, -ақ
қим ы л есім түлғалары , ал 
узар
етістігі қүрам ы ндағы
-ар
етіс 
қосымшасы, сол сияқты етістіктің 
узай (узайды)
варианты 
р>з>й
дыбыс ауысуларының нәтижесінде қалыптасқан. Бүған бір дәлел: 
коне түркі тілінде бүл етістіктің 
узал
(етіс түлғасы) түрі де кездеседі 
(ДТС, 620). Қ азақ тілінде 
узарт
-пен қатар 
узат
түлғасы тағы бар. 
Осылардың бәрін ескерсек, 
узын, узақ
создері түбірге аффикс қосылу 
арқылы сын есім болып қалыптасқан емес, түбір мен қосымша 
бірігіп, конеленіп, қолданыс барысында сын есімге айналған.
Қыңыр
сын есімінің түбір мен қосымшадан қүралғандығы қыңба 
(ол қыңбады) созімен салыстырғанда көрінеді. Сол сияқты, 
жумыр,
мықыр, шымыр, обыр, букір
создері де к о н елен ген түбір мен 
қосымшадан қалыптасқан. Қазіргі қазақ тілінде 
-ыр
қосымшасы осы 
қызметінде кездеспегенмен, бүк (бүк түсіп жатты), 
мық
(мықшию, 
м ы қты ), 
об
(обы п жіберді, опыру) түбірлері ж еке немесе соз 
қүрамында кездеседі.
Сонымен, қазіргі қазақ тілінде түбір мен қосымшага болінбейтін, 
байыргы түбірлер деп қаралатын сын есімдер негізінен басқа соз
1 
Малое С. Е.
Памятники древнетюркской письменности. М. - Л., 1951, 
стр. 437.
218

таптарынан ауысқан, яғни, адъективтенген сөздер. Ал олардың басым 
көпшілігі түбір мен қосымшадан қүралған көне создер. М үның озі о 
баста тіл қүрамында сын есімдердің арнайы мағыналы создер есебінде 
кеш қалыптасқандығын дәлелдейді. Сын есімдердің мүндай тобы 
аффиксация сын есім жасаудың механизм! ретінде орныққанға дейін, 
лексикалық жіктелу арқылы келіп шықса керек.
Сын есім жасайтын аффикстер. Қазіргі қазақ тілінде сын есім 
жасайтын аффикстердің едәуір тобы бары мәлім. Сын есім жасайтын' 
осы аффикстердің копш ілігі-ақ қазіргі басқа түркі тілдерінде де, ескі 
жазбалар тілінде де үшырасады. Белгілі бір аффикстердің шығу негізгі 
(этимологиясы) жайлы мәселені былай қойғанда, аффикстердің 
көпшілігі бүрынғы семантикасы мен фонетикалық пішінін аса коп 
озгертпей сақтаған.
Сын есім жасайтын аффикстердің семантикалық даму жолын, түлғалық 
өзгерістерін кору үшін ескі мүралар тілімен салыстыру қажет болады.
Есім түбірден сын есім жасайтын аффикстер: 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: