Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -ын/-ін, -қын/-кін, -у, -қ
формаларында қалыптасқан зат есімдер сондай процестің нәтижесі. Егін, агын, шыгын, жиын тәрізді қазіргі тілімізде зат есім ретінде үғынылатын сөздердің алғашқы түбірі дербес қолданылатын етістіктер, ал зат есім түлғалары тек қимыл, процеспен үштасып, соларға байланысты ғана үғынылады. Мүндай түлғалардың негіз күйінде (түбір—аф ф икс) субстан- тивтенуінің екінш і бір дәлелі — осы түлғаларда қалы п тасқан сөздердің казіргі тілде тек қана зат есім қүрам ы нда емес, сын есім қүрамында да үшырасуы. Ж алпы есім соз таптарына ыңғайлас мәнде қолданылған қим ы л есім түлғалары жеке сөздің мағыналық ерекшелігіне, қолдану заңды лы қтары на лай ы қ бірде субстанти- вацияланған, бірде адъективацияланған. Бір ғана түлғаның екі түрлі 213 грам м атикалы қ кластарға жіктелуі бір ғана соз табына тәндігін көрсетпейді, қайта жалпылығын дәлелдейді. Ал грамматикалық мән түрғысынан (зат атауы не сын есім) жіктелуі, сөздердің синтаксистік қолданылуының нәтижесі. СЫ Н ЕСІМ Сын, сапаны білдірудің лексикалық, грамматикалық тәсіддерінің қалыптасуы. Аффиксация. Сын есімдердің грамматикалық класс ретінде қалыптасуы зат есімдермен байланысты қүбылыс. Зат есімдер зат жайлы үғыммен бірге сын, сапа үғымдарын да бойына жинаған гр ам м ати к ал ы қ класс болды . Б ү гін гі тіл білім і тү р ғы сы н ан синкретикалық үғым мен қызметтегі бүл зат есімдер соз, сойлем қүрамында субьекті мен обьектіні білдірмей атрибуттық та мән туғы зы п, сондай қ ы зм ет атқарады . А ны қтауы ш деп аталатын с и н т а к с и с т ік к атего р и я осы лай , зат есім д ерд ің сойлем , соз қүрамындағы қызметінің бір түрі ретінде қалыптасты. Ал анықтауыш қ ы зм е тін д е зат ес ім д ер д ің қ о л д ан ы л у ы , со й тіп ан ы қтау ы ш категориясының қалыптасуы бір затты екінші зат арқылы үғынуға негізделді. Екінші созбен, заттарды өзара салыстыру жолымен, бір- бірінен айырым белгілері мен салыстырма артық-кемдігін байқау арқы лы жүрді. С онда тіл қүрам ы нда алғаш рет сы н, сапаны білдіргендер зат мағыналы создер. Ондай сөздер басқа бір содай создермен салыстырғанда белгілі бір затқа не заттар тобына тән қасиет пен белгіні айқы ны рақ, анығырақ білдіретін болады.Айталық, қатты нөрсені, затты таспен теңестіруден барып тас жер, жүмсақ, сусыма жерді қүммен теңестіруден барып қүм жер, т. б. Соз тіркестері немесе анықтауыш қызметіндегі создердің тобы қалыптасады.Синтаксистік анықтауыш категориясы осы тәрізді сөз мағынасын кең түсінуге негізделген қолданыстан басталды. Мүндай қолданыстың барысында бірсыпыра создер лексикалық шектеліске түсті: соз әрі зат үғымында, әрі сын, сапа үғымында түрақтады. Қазақ тіліндегі ақ, кок, қара тәрізді создер сондай жіктелістің нәтижесі: ақ және зат атауы (ағарган созімен синоним), әрі түстің атауы, кок—зат есім (аспан мәні), әр түстің атауы, қара—зат есім (кісі, корінетін жанды зат—копшілігінде мал), түстің атауы. Адам ойының айналасындағы дүниені анализдеу қабілетінің одан өрі дамуы создердің лексикалық жіктелісіне аналогия жасау барыында сын, сапа категориясын синтаксистік тәсілмен білдіру дәрежесіне жетеді. Сойтіп алтын қасы қ, ағаш күрек, темір қақпа 214 тәрізді тіркестер жасалады, яғни, жоғарыда аталған синтаксистік анықтауыш категориясы қалы птасады . Т үркі тілдерінің үлкен ер е к ш е л ігі — сы н , с а п а к а т е г о р и я с ы н б іл д ір е т ін арн ау лы марфологиялық түлғалар жүйесі болмаған, тілдің даму барысында да ондай жүйе қалыптасқан жоқ. Түркі тілдері сөздерінің ондай грамматикалық класын басқа жолмен қалыптастырды: есім, етістік туынды түбірлер қолданыстың барысында сын, сапаны білдіретін создер тобы болып түрақталды. Грамматикалық мүндай жіктелістің бірден-бір критерийі — синтаксистік анықтауыш категориясы немесе зат есімге қатысты айтылып, ешбір морфологиялық өзгеріссіз оның анықтауышы болу қызметі. Қазіргі тілдегі жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|