Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| бат пақ
әзербайжан тілінде батдаг, қыстақ сөзі қыіилақ, домалақ созі домбалақ, муздақ сөзі буздаг түрінде айтылады. Ал жайяау созі көне түркі тілінде йайлаг, азербайжан тілінде йайлаг түрінде айтылады. Осы фактілерді озара салыстыру екі түрлі жайды аңғартады: қазақ тіліндегі батпақ сөзінің қүрамын бат-па-қ деп, - па — қимыл есім түлғасы деп қарауға болмайды. Ол -дақ қосымш асының алғашқы бөлігінің (-да) варианты. Сонымен қатар, басқа түркі тілдерінің фактілері -дақ аффиксінің -л дыбысынан басталатын да варианты (-лақ) бар екендігін дәлелдейді. Сонымен, қазақ тілінде -дақ, -тақ түрінде кездесетін аффикс тарихи түрғыдан да, жалпы түркілік аяда да үш түрлі вариантқа жіктелетін болып шығады: -лақ, -дақ, -тақ. Егер аффикстің көбіне есім түбірге жалғануын және оның басты мағыналарының бірі — табиғи заттардың коптігі белгілі, бір мекенге тәндігі (тастақ, қүмдақ) екендігін ескерсек, Э. В. Севортянның ізімен оның алдыңғы бөлігі (-да) есімнен етістік тудыратын -ла аффиксінің коне варианты деп қарауға негіз бар. Соңғы бөлігі (-қ) осыдан бүрын әңгіме болған аффикс, қим ы л есім түлғасы. Солай екендігін жайлау сөзінің қүрамындағы варианты (г//қ> у) да дәлелдейді. Қазіргі тілімізде жара, жыра, сына, т. б. осылар тәріздес сөздер қүрамындағы -а, -е аффикстері V—VIII ғасыр ескерткіштері тілінде сирек қолданылған. Қ аш қари создігінде де отну (қарыз, өтініш), ува (ув-а, тамақтың түрі) создері қүрамындағы осы аффикс. Бірақ осы дәуірлерде де бүл зат есім жасаудың онімді төсілі болмаған. Қазіргі қазақ тілінде аса жиі қолданылатын -ма, -ме (-ба, -бе, -па, -пе) аф ф и ксі зат есім ж асауды ң тәсіл і р етін де Х - Х І ғасы р жазбаларынан үшырасады: сурме, кесме ыстама, т. б., -ма аффиксі де қүрандылардың қатарына жатады. Қ азақ тілінде кесім, шеиіім тәрізді сөздер қүрамындағы -м бүл аффикстің алдыңғы элементі де, -а, осыдан бүрын өңгіме болған, қимы л есімдері мен зат есім жасайтын аффикс. Мүны байқау үшін кесім, кеспе, басым, баспа төрізді сөздерді озара салыстырып қарау керек. Сонда -м қүбылыс, эрекет атауын жасайтын аффикс те, соңғы -а қүралды қ , обьектілік (қүрал, обьектіге қатысты) мән беретін аффикс болып шығады. Сойтіп -ма Қ үрам ы ндағы -а қ о с ы м ш а сы да ж ы ра,. сына т ә р ізд і сөздер Қүрамындағы аффикс болып шығады. 211 А. М. Щербак Навоидың “ Мухакамат әл-луғатайин” атты еңбегінің материалдарына сүйеніп, коне түркі тілінде қолданылған қарауул (қарауыл), йассауул, тосқауул сөздерінің қүрамындағы —уул аффиксі монгол ш апқынш ылығының түсында монгол тілінен енген элемент деп қарайды. Бүл создер біздің тілімізге аздаған ф онетикалы қ озгерістермен жеткен: қарауыл, жасауыл, тосқауыл. Қазіргі қазақ тілінде аларман, шабарман создерінің қүрамында кездесетін — ман көне түркі мүралары тілінде де істі істеуші мәніндегі сөздерді жасаушы тәсіл: сөкмен (жау қатарын қиратушы кісі), жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|