Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| қызыл, сары, жасыл
тәрізді тек қана түстің атауы ретінде айтылатын негізгі сын есімдер мен етістікке ж ақ ы н д ы ғы , тү б ір л естігі с и н т а к с и с т ік қы зм етім ен айқындалатын берік, шебер, үлық, үлы, кіші тәрізді сын есімдер сондай қолданы сты ң. нәтижесінде ғана сын есімдер тобында түрақталып қалган. Мүндай түлғалы сөздердің сын, сапа мәнінде түрақталуының екінші бір ерекшелігі бар; туынды түбірлерді жасайтын қосымшалар жүйесі де сын есім ж асайтын қосы мш алар тобы ретінде қайта үғынылды. Олардың кейбірі (мысалы, -л: қызыл, жасыл) тек сол создер қүрамында ғана қалса, кейбірі сын есім жасаудың актив тәсілі болып қалыптасады (мысалы, -қ: толы қ бөлек). Сонымен, сын есімдердің арғы негізі ең алдымен есім синкретизмінен басталды, етістіктің есім түлғалары мен толықты. Соның барысында сын есім ж асайты н бірш ам а а ф ф и к с а ц и я ж ү й есі қ а л ы п т а с т ы . С оңғы қүбы лы сты ң ш ыгуы сы н есімдерді м о р ф о л о ги я л ы қ ж агы нан ерекшеленетін грамматикалық класс деп қарау мүмкіндігін берді. Анығында, зат есімдермен немесе етістіктермен салыстырғанда сын есім о баста айқын морфологиялық сыпаты бар грамматикалық кластар қатарына жатпайды. Ондай сыпатқа тілдің барысында ие болды. Негізгі сын есімдер. Қазақ тілінде, жалпы түрік тілдеріндегі сияқты, байырғы түбір қалпындагы сын есімдер коп емес. Байырғы сын есімдерді салыстыра қарастырганда, олардың дамуындағы екі түрлі ерекшелікті байқауға болады: біріншіден, кейбір сын есім создер өрі тура мән (сын есімдік), әрі заттық мән береді. Қазіргі тіліміздегі кок, қара создері сондай. М үндай создердің коне дәуір ескерткіштерінде де осындай екі түрлі қолданысы бар. Тіл білімінің зат пен оның сын-сипаты жайындағы үғым бір дейтін тезисі осындай фактілерге негізделеді. Кейбір сын есімдердің зат есім тобына, керісінше кейбір зат есімдердің сын есім тобына ауысып отыруы — о бастағы осындай генезистік бірліктің занды жалгасы. 215 Түркі тілдеріндегі сын есімдер мен зат есімдердің бір-бірінен саралануы көне дәуірде болған процесс. Енисей-Орхон жазбаларыньщ тіліндегі сын есімдер со н ш ал ы қ көп болмаса да сараланған, дербестелінгені байқалады. Ол тілде бірсыпыра туынды сын есім жасайтын аффикстер де өз алдына жіктелген топ есебінде козге түседі. Сын есімдер дамуының екінші бір ерекшелігі — байырғы түбірдің мағынасының кеңеюі, жіктеліп саралануы, сөйтіп бір түбірдің бірнеше мағыналық мәндерге ие болуы. Мысалы: кок созі. Кәне түркі тілінде осы соз заттың түсі мағынасында екі түрлі мәнерді (синий, голубой, кө түрк.), сонан соң аспан мәнін берсе, кейін көк шөп мәнін де беретін болган. Жарық — тус — сәуле, сонымен қоса бір заттың жарығы, т. б. Сөз мағынасының кеңеюі, жіктеліп саралануы сын есімдердің қолданылу сферасын, икемділігін арттыра түскен. Қазіргі тіл нормасы түрғысынан “байыргы сын есімдер” деп қаралатын создердің барлығы бірдей тарихи түрғыдан тек қана гүбір бола бермейді. Тарихи түрғыдан жіктеуге келмейтін түбір сөздер тілімізде коп емес. Қазіргі грамматика оқулықтарында байыргылар тобына жатқызылып, “негізгі” деп аталатын сын есімдердің едәуір бөлігі не түбір мен қосы м ш аны ң тарихи кірігіп, жымдасуынан жасалгандыгы немесе басқа соз табынан ауысып сын есімнің мәні мен қызметіне ие болғандығы (адъективация) байқалады. Айталық, жатаган, тебеген, сузеген (сиыр), кебу (отын), ауру (кісі), т. б. Сөздер о баста есімше, тү й ы қ етістік болган, қолданы лу ерекшелігіне байланысты сын есімдер тобына ауысқан. Егер осы аталгандарга күрделі сын есімдер тобында қаралатын жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|