Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| - ыг
— азыг ~ азу, азыг ~ айу . Көне түркілік г дыбысы да осыған үқсас озгерістерге үшыраған. Сөз ортасындағы г көп жағдайда қазақ создерінің қүрамында м-ге ауысқан. Көне түркі ескерткіштері тілінде егін, егрі, йігне, кегле, өгрен, тегі, түгме, түгүн, үгрі, үгір, қазақ тілінде ійін, үйір, ійне, күйле, үйрен, дейі (н), түйме, түйін үйрі (у), үйір. Бүларды өзара салыстырғанда көне түркілік г-нің қазақ тіліндегі й-ге сәйкестігі айқындалады. Алайда көне түркі тілінде г-мен айтылған кей сөздер сол қалпын сақтап қалуы да бар. Қазақ тіліндегі жігіт, үгіт, көгер сөздері сондай (ескерткіштер тілінде йігіт, огүт, көгер). Коне түркілік г-нің й-ге айналуы, сонымен, тіл қүрамындағы соз атаулыны түгел қамтыды деп қарауга болмайды. Бүлардың бәрі фонетикалық үқсас создердің сыртқы пішін түрғысынан жіктелуіне себеп болды. Мысалы, коне түркі тілінде көгле созі екі түрлі: бірде ән ссиіу, күй күйлеу мағынасын берсе, бірде кок шопке жайылу, тойыну мәнін берген. Сонымен бірге, коп сәздер қүрамындағы г элизияға үшыраған. Қ азақ тіліндегі керек, кір (у), өзен, үшеу создерінің қүрамындағы г- нің элизияға үшырауы орта ғасыр ескерткіштерінде-ақ кездеседі: кергек созі керек түрінде де айтылған. Бүл процесте кей ыңғайда коне түркі тіліндегі омоним создерінің сырт қүрылысы жағынан бір- бірінен ажырасуына себеп болған: өгүз сөзі бірде әгіз мәнінде, бірде өзен мәнінде жүмсалған, г дыбысының түсіп қалуының нәтижесінде қазақ тілінде екі түрлі сыпатта орны ққан. Соз соңындағы коне түркілік г кобінесе й-ге айналған. Коне түркілік бег, ег қазақ тілінде, бій, ій түрінде дыбысталады. Коне түркілік г-нің й-ге айналуы, сол арқылы создің фонетикалық озгерісі кейде тіл дамуының барысында болған әр түрлі қосымшалардың жалғануы арқылы комескіленіп кеткен. Қ азақ тіліндегі бүйі, шійкі создерінің қүрамынан фонетикалық озгеріске түскен коне түбірді, кейін жамалған қосымшаны ажыратуға болады. Коне жазбалар тілінде 77 буйі созі бег, шійкі созі шгтүрінде дыбысталған. Алдыңғы сөздің қазақ тіліндегі эквивалентен салы сты рсақ мынадай озгерісті кореміз: алдымен ог тіркесінің үй-ге айналуы, содан соң / қосымшасының жалғануы. Соңғы созді салыстырғанда, басқы й-дің ж-га, г-нің м-ге айналуы, содан соң -кі (сын есім қосымшасы) жалғануын көреміз. Сөйтіп алдыңғы фонетикалық өзгеріс жай козге байқалмайтындай күңгіртгеніп кеткен. Бүл ретге де г-нің қатаңдауы байқалады. Мысалы бій созінің бек варианты бар. Сол сияқты, түрақты тіркес қүрамында айтылатын кііиік сын есімі бар. Коне түркілік туг созі қазақ тілінде қатаңдап, тук түрінде айтылады, осыдан: тугін қоймайды, тугін қалдырмайды. Ал осымен бір сыпаттас туг қазақ тілінде туй: туйін туй. Сойтіп бүл ретте де мағыналық жіктеліске негіз болған. Кейбір создер қүрам ы нда г элизияға үш ыраған. Соз соңындағы г-нің элизиясы кобінесе оны ң алдына қы саң дауыстылардың іргелес айтылуына байланысты болып отырады: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|