Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| сарыг, кічіг, арыг сөздері г, г
дыбыстарынсыз орны ққан. Бірақ бақ, бау (баг), тақ, тау (таг), сау, сақ (саг), т.б. Соңғыларда аш ық дауыстылар айтылады. Сонымен, коне түркілік г, г дыбыстарының озгерісі де, басқа дыбыстық озгерістер тәрізді, тіл қүрамында үқсас создердің сыртқы пішін ж ағынан бір-бірінен ерекш еленуіне алып келді. Осының нәтижесінде, омонимдік қатарлардың коп ыңғайда ыдырауы, оның есесіне синонимдер мен дублет создердің кобеюі байқалады. Ғ, г дыбыстарының озгерісі тілдің грамматикалық қүрылысына да әсерін тигізді. Бүл әсіресе қазіргі тілдің қосымшалар жүйесінен байқалады. Бүл жерде ең алдымен козге түсетін -лық және -лы қосымшалары. Коне түркі тіліндегі -лыг қосымш асының негізінде - лы қалы птасқанды ғы айқы н: бір варианты нда г-ны ң элизияға үшырауы, екіншісінде оның сақталып, қатандауы (-лық). Басқа варианттардың қалыптасуы, эрине, кейінгі қүбылыс. Көне түркілік тег шылауы бір жагынан қосымшага айналды, екінші жағынан г > й процесінің нотижесінде -дай//-тей түріне келді. Сойтіп қимыл есім жасайтын -дақ//-дек (мысалы, жүрдек созінің қүрамында) қосымш асынан сыртқы пішін жағынан да алыстады. Коне түркі тілінде -гу//-гу, ыг//іг (кейде еріндіктермен де айтылған) қимыл есім жасайтын қосымшалары болғаны мәлім. Осы қосым- шалардың қатандаған түрін шапқы, кескі, басытқы, өлік, білік (білікті сын есімнің қүрамында), корік создерінің қүрамынан кореміз. Осы процестің нәтижесінде бүл қосымшаның екінші бір варианты — қазіргі тіл қүрамында түйы қ етістік жасайды деп есептелетін қосымша -у қалыптасқан: көру (корік созімен салыстыр, білік (білу созімен 78 салы сты р), олу (ө л ік сө зім ен сал ы сты р ). К оне т ү р к іл ік -гу қосымш асының грамматикалы қ мәні мен ерекшелігін сақтаған варианты деп баргысы келді, айтқысы келді күрделі формасының қүрамындағы -гы жүрнағын қарауға болады. Қазіргі қазақ тілінде еле ( ун еле), жара (іске жара), ата, қура тәрізді создер қүрамынан - г а / / -ге аффиксінің жоғарғы процеске үшыраған варианты байқалады. Солай екендігі кура, қүрға тәрізді паралельдерді салыстырудан корінеді. Коне түркі тілінде д, з, л, п, р дыбыстарынан да соз басталмаған. Яғни, бүл дыбыстар сөздің абсалют басында айтылмаған. Қазіргі қазақ тілінде осы аталған дыбыстардан басталатын сөздердің бірсыпырасы шеттен енген создер екенін ( замат, зирек, зейін), енді бірсыпырасы т —д сәйкестігінің нәтижесі екенін ( тиірмен—диірмен) коруге болады. Л, р дыбыстары тарихи түрақсыз дыбыстар деп аталатын топқа жатады. ./7 дыбысы соз ортасында, соз соңында түсіп қалады (элизия). Қазақ тілінде мынадай фактілер кездеседі: апкел (алып кел), апар (алып бар), әкел (алып кел, боса (болса), т.б. М үндай реттерде л дыбысының түсіп қалуы әсіресе оңтүстік қазақтары ны ң тілінде қалыптасқан норма. Башқүрт тілінен Н. К. Дмитриев мынадай мысал келтіреді; қаган (қалган). ' Осымен байланысты, ауызекі сойлеу тілінде кездесетін кеген кім деген тәрізді фактілерді еске алу қажет. Қазақ тіліндегі отыр етістігі осы күйіне жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|