Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З


бет49/212
Дата20.12.2023
өлшемі
#197951
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   ...   212
Байланысты:
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov

Щербак А. М.
Сравнительная фонетика тюркских языков. Л., 1970, стр.83.

Рясянен М.
Материалы по исторической фонетике гюркских языков. 
М., 1956. Стр. 176.
6-16
81


үшырасатын 
н
дыбысы ы-мен негіздес. 
И
дыбысының ж -ға сәйкес- 
тігінің екінші бір варианты 
ш~н
сойкестігі болса керек 
(н~й)ж///іи).
Сөйтіп қазақ тіліндегі 
нану, шану, илану
және 
найқалу, жайқалу
создері 
өзара түбірлес, дыбыстық озгерістер арқылы қалыптасқан сөздер.
Алаңда, бүдан бүрын ескерілгендей, 
н
дыбысы коне, жаңа түркі тіл- 
деріңде сөздің абсолют басында аса сирек қодданылады. Қазіргі тілде 
н
дыбысынан басталатын сөздердің копшілігі басқа тілдерден ауысып 
орныққандар.
Көне, жаңа түркі тілдерінде соз басында айтылмайтын дыбыс — 
-ң.
Бүл дыбыс кобінесе соз ортасында, соңында ғана айтылады. Түркі 
тілдерінің тарихын зерттеуш ілердің копш ілігі-ақ сөз ортасында 
айтылатын 
ң
дыбысын 
нг
(кейде 
нг)
дыбыс тіркесінің жаңа корінісі, 
со н ы ң ф о н е т и к ал ы қ ы қ п алд асуы н ы ң н әти ж есі деп қарайды . 
М. Рясянен монғол тілдері мен түркі тілдері арасында (монгол) 
нг
(түркі тілдері) 
ң
сәйкестігін корсетеді. Қ азақ тіліндегі 
қоңыр
созі 
монгол тілінде 
қонгур
түрінде дыбысталады. Қазіргі тіл қүрамында 
мынадай қүбылыс байқалады: соз ортасында 
қ, к, г, г
дыбыстарының 
алдында 
ң
дыбысы айтылацы: 
жаңгыз, жаңқа, жоңгы
(қүрал аты), 
моңкі,
мәңгі
, т.б. Н ақ осы қүбылыс түбір мен қосымша арасында сойлеу 
процесінде байқалады: 
келің-ге
(келінге), 
қыраң-га
(қыранға), т.б. 
Алдыңғы создер де тарихи түрғыдан түбір мен қосымшадан қүралған. 
Айталық, 
жоңгы
созінің негізгі түбірі 
жон, жону
етістігі екені анық. 
Түбір күйінде 
н
дыбысынан аяқталады. -г-дан басталған қосымшаның 
әсерінен барып туынды түбір қүрамында 
н
дыбысы қалыптасқан. 
М .Қаш қари создігінде де 
йон (жон, жону).
Бүл фактілердің барлығы 
соз ортасында айтылатын 
ң
дыбысының 
нг, нг
дыбыс тіркесіне қатысы 
барын корсетеді. И. А. Батманов Енисей жазбалары тілінде 
ң (нг, нг)
дыбысының жіктеле бастауы болған деп қарайды. Оның ойынша, 
сол ж азбалар тілінде параллель қолдан ы лған
-ңыз
ж әне 
-гыз
аффикстерінің кездесуі осыны дәлелдейді. Сол процестің нәтижесінде 
кейбір тілдерде бүл фонеманың 
-г, -г
варианты ғана сақталған да, 
кейбірінде 

түрінде қалы п тасқ ан . И. А. Батм анов мынадай 
фактілерді келтіреді: 
хақас — тиир; іиор
— 
тегри, бірақ қыргыз — тәңрі.1
Сол сияқты қазақ тілінде де: 
тәңрі.
Қ азақ тілінде де бүл фонеманың 
екі түрлі қалыптасуы байқалады: коне түркі тілінде — 
тоңгуз, унгуз,
қазақ тілінде — 
доңыз, қоңыз,
коне түркі тілінде — 
суңгү, менгу,
қазақ 
тілінде — 
суңгі, мәңгі.
Бүлардан басқа мына создерге де назар аударған

Батманов И. А.
и др. Современная и древння Енисейка. Фрунзе, 1962, 
стр. 79—80.
82


жөн: “Лт-Тухват” — 
сіңгір, қонгур, қазақ — сіңір, қоңыр.
Кейбір создер 
ьщғайында 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   ...   212




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет