Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| татар —сычқан, турік, азербайжан, турікмен — сычан,
қазақ тілінде — тышқан. Соз басында с дыбысының орнына ш дыбысын айту түркі негіз тілінің соңгы дэуірлеріне қатысты қүбы лы с.1 Олай болса, қазіргі тілдегі сап (зат есім), с уңқар, сыгыр, сол тәрізді создердің басында айтылатын с дыбысы түркі пегіз тіліне дейінгі доуірлерден бізге жеткен қолданыс, ал іианыш//шаншы, шаиі (етістік) тәрізді создердің абсолют басындағы ш түркі негіз тілінің жеке, дербес тілдерге ажырау дәуірінде пайда болған қүбылыс болып табылады. Соз ортасындағы көне түркілік ш қазақ тілінде түгелге дерлік с дыбысына айналып кеткен. Дегенмен, қазақ тілінде ішінара ш>т, ш>к ауысулары байқала- тындығын айту керек: иііренУтірен, шуйіркелесУкуйіркелес. Алдыңғы сәйкестіктің (ш>т) себебі аффрикат дыбыстың ыдырауының нәтижесі деуге болар, бірақ екінші сэйкестіктің себебі белгісіз. Жалпы түркілік с, ш дыбыстарының қазақ тіліндегі коріністерін салыстырып қарағанда мына жай байқалады: соз соңындағы ш қазақ тілінде с-ға айналу арқылы бірсыпыра ретте бүл дыбыстар аллофондар есебіңде қалыгітасып кеткен. Ал көне түркілік ч қазіргі түркі тілдерінде әр түрлі орныққан: қазақ — шын, татар — чын, хақас — сын. Сойтіп түркі тілдері арасында ч>ш>с дыбыс сәйкестігі келіп шығады. Ал қазақ тілінің оз ішінде, жоғарыда айтылғандай, кейбір создер ыңғайында с~ш сәйкестігі қалыптасқан. Ш>с ауысуы қы пш ақ-ноғай тобындагы тілдердің оз арасында жіктелудің критерийі болып қаралады. Қазақ тілінің оз топырағынан тон екі аффрикат дыбыс бар: дж, ч. Алайда, бүл екеуі де говорлар қүрамында ғана сақталған. Ч аффрикаты коне түркі жазбаларында оте жиі қолданылған дыбыс. Қазіргі әдеби тіл қүрамындағы ч түркілік емес, экстралингвистикалық фактордың жемісі. Коне түркілік ч дыбысының жалғасы деп, осыдан бүрын айтылғандай, соз басындағы ш-ны айтуга тура келеді. Коне түркілік ч Диалектілік ерекшелік болып Жетісу қазақтарыныңтілінде сақталған. 1 Сравнительно-историческая грамматика языков, фонетика. М., 1984, стр. 217. 85 Соңғы зерттеулер ч аффрикаты Жетісу түрғьгндары тілінде ғана емес, Маңқыстау түрғындары мен Алтай олкесі қазақтарының тілінде де бар екенін дәледцеп отыр. Қысқасы, қазақтар басқа түркі халықтарымен қатынасқа түскен аймақтардың барлығында дерлік қолданылады. Қ азақ тіліндегі ж қазіргі түркі тілдерінің бірсыпырасында сөз басында айтылатын й-дің, сондай-ақ кене түркілік й-дің корінісі. Осылай дегенмен, ж фонемасының да көне түркі тілінде немесе одан да әрі кезенде болуы, болмауы жайындағы мәселе шешімін тапқан деп қарауға болмайды. Эр автор бүл сүраққа өр түрлі жауап беріп келе жатыр. Бірсыпыра зерттеушілер коне дәуірде түркі тілінде ж ды бы сы болм аған деп е с е п т е й д і.1 Бүл пікірдің авторлары соз басындагы й-дің озгерісін былай түсіндіреді: й >дж >ж. Егер бүл пікірді қостасақ, қазіргі қ азақ созінің басында айтылатын ж фонемасы дж аффрикаты арқылы й-ден дамыган деп қарауымыз керек. Сойтіп Жетісу түрғындарының тіліндегі дж ж дыбысы мен ежелгі и-дің аралық звеносы болар еді. Бірақ бүл пікірді түгелдей қостамауға екі түрлі себеп бар: коне үйғыр тілі ескерткіштерінде жалаң жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|