Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| н>й
дыбыс ауысуын байқауға болады: “Ат-Тухват” — сүгүк, “Абухайиан” сүңүк, “М Қ ” — соңүк, қазақ — сүйек. Бүл дыбыс ауысуын сонда былай деп түсінуге болады: нг>н//г>ц/й. Коне түркі тілінде т дыбысы соз басында да, ортасында да, аяғында да жүмсалгаи. Дегенмен, кейінгі даму барысында бірсыпыра тілдерде, әсіресе оңтүстік тілдерінде (түрікмен, түрік, азербайжан) соз басын- дағы т, д-мен алмасқан: дерт, даг, т.б. Қазақ тілінде т создің барлық позициясында да үяндамайды. Ал бірсыпыра тілдерде созылыңқы дауыстылардан кейінгі т үяндап кеткен: алтай, шор тілдерінде — едүк (тік). Қазақ тілінде бірсыпыра создер басында д дыбысы айтылады: дуадақ, доңыз, думан, дәуір, дәріс, т.б. Алдыңғы екі соз қүрамындағы д жайлы ашып айту қиын, мүмкін корші тілдердің әсері болар. Соңғылар шығыс тілдерінен ауысқан создер. Т дыбысының д-мен алмасуы қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерінен кездеседі: дүз-түз, шілтер — шілдер, дорте — терте, тілмор — ділмор, т.б. Әрине, жергілікті ерекшеліктердің пайда болуының бір жолы — көрші халықтар тілдері- нің өсері. Қ азақ тіліне тон деп қаралуға тиіс ерекшелік -т дыбысына аяқталған создерге дауыстыдан басталған қосымша жалғанса да, т үяндамайды, сол сапасын сақтайды: ат-ы, хат-ы, т.б. Осымен байланысты ескерте кететін бір жай: қосымшаның басындағы т (әрине, тарихи ежелгілері) түбірдің соңғы дыбысының әсерімен үяндап кеткен. Мысалы: ал-ды. Бүл создің алгашқы сыпаты ал-ты болғаны мәлім. Бүдан бүрын айтылғандай, коне түркі тілінде б дыбысы соз басында айтылған да, осы позицияда п дыбысы жүмсалмаған. Дегенмен, коне түркілік соз басындагы б екінші дәрежелі қүбылыс. Түркі негіз тілінде создің басы қатаң дыбыстар болган дейтін теория бойынша түркі негіз тілінің соңғы дәуірлерінде п қатаң дыбысының үяндануының нәтиже- сінде соз басында б дыбысы пайда болған. Соның нәтижесінде қазіргі тілдерде сөз басында п келетін орындарда коне түркі тілінде б айтылған. Солтүстік-шығыс тілдерінде соз басындагы б орнына екінші рет қатаңдап п орныққан. Мысалы: алтай, толеут, шор — пер, қазақ — бер. Ал, кейбір оңтүстік-батыс тілдерінде соз басындагы осы дыбыс в- ға айналған: түрік, азербайжан — вар. Сонымен қатар, ол тілдерде бол етістігінің қүрамындағы б дыбысы түсіп, ол түрінде айтылады. М үның түрақты қүб ы лы с екені со н ш ал ы қ , түркі тілдерін топтастырудың бір критсрийі есебінде қаралады. Орхон-Енисей жазбаларының тілінде соз басындагы б-ныңти-га сәйкестігі бар: бен-мен. Қ а за қ тіліндегі бүнда, мүнда торізді параллельдер сол сэйкестіктің бүгінгі жалғасы. Моңгі, мана, мүң торізді 83 создер тек бір вариантта - м дыбысты вариантта орныққан. Ескі жазбалар тілінде бүлар беңгу, бана (бана), бун түрінде ғана үшырасады. Алайда байла, бақ, бауыр, бар, бат, бас, бек торізді создердің абсолют басындағы б ешбір озгеріссіз сақталғандығы айқын. Ежелгі ескерткіпггер тілінде жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|