Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| б
дыбысы азғана создің абсолют соңында да айтылған: суб, саб, себ. Б үл позициядагы б дыбысы да ежелгі қүбылыс болмаса керек. Алайда қазақ тілінде бүл жай орнықпаған _ бірде түсіп қалса (суб — су), бірдс қатаң л-ға айналып (сап — соз саптауы), ал енді бірде басқа дыбысқа (й, у) айналуын кореміз (себ — суй). Соңгы ерекшелік ау, уй сөздерінің қүрамынан да үшырасады. Бүл сөздердің коне түркі тіліндегі дыбысталуы аб, еб түрінде болған. Соз басындағы б>п ауысуы қазақ тілінен де кездеседі: болат — полат, бітіру — пітіру, бал — пал, бейнет — пейнет. Ү — ҮІІІ ғасырдағы түркі тілдерінің ерекшелігін ескерсек, қазақ тілі создің абсолют басында б дыбысын сақтаған тілдердің тобына жатар еді. Дегенмен, мынадай да ерекшеліктерге коңіл аударған жон: қазақ тілінде коп создер тек қана б- дан басталады, бірақ пышақ, шсу тәрізді создер тек қана л-дан басталады. Жалпы түркілік аяда алып қарастырғанда, шығысқа орналасқан хақас, шор тілдері мен батыстағы чуваш тілі соз басында п -дыбысын айтады. Е. С. Маловтың белгілі классиф икациям бойынша, аталмыш тілдер оз бойында оте ескі дәуірдің белгілерін сақтаған. Соз басында п дыбысын (басқа тілдердегі б'-ньщ орнына) айту да осы ескі күйдің бір белгісі болса керек. А. М. Щербак осы негізге сүйене отырып, түркі негіз тілінде создің абсолют басында айтылған қатаң п дауыссызы тілдердің кейінгі барысында үяндаған, соның нәтижесінде сол позицияда б пайда болған деп есептейді. Щ ербактың ойынш а, хақас, шор, чуваш тілдерінен басқа түркі тілде- рінде п дауыссызынан басталған создер басқа тілдерден ауыс-түйіс жолымен келгендер.1 Сонымен, қазақ тіліндегі пышақ, пісу создері (орта ғасыр қолжазбаларында булар бычгы, бышыг түрінде үшырасады) Орхон-Енисей жазбалары тілінен де коне дәуірге қатысты, оте ежелгі дөуірдің корінісі болып табылады. Дегенмен, соз басындағы б коне де, осы позициядағы п хақас, шор тілдерінде Енисей жазбаларынан кейінгі дәуірлерде гана қалыптасты дейтін де пікір бар2, коне түркі тілінде (түркі негіз тілінде де) аффикстер б дыбысынан басталған. Алайда тілдің даму барысында екі дауысты ортасында (түбірдің соңгы дыбысы мен қосымшаның басқы дыбысы) б>м, ауысуы қалыптасқан. Қ азақ тіліндегі -мыз, т.б. қосымшалар сондай процестің нэтижесі. 1 Щербак А. М. Сравнительная с|юнстика тюркских языков. Л., 1970, стр. 89-94. 2 Батманов А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. Л., 1970, стр. 89-94. 84 Коне түркі тілінің с дыбысы қазіргі қазақ тілінде создің барлық шенінде де сақталған. Бірақ қазақ тілінің қүралу процесінде, сондай- ақ даму барысында дыбыстардың үндесу зандылығының осері мен сөз басындағы с дыбысы кейбір сөздер қүрамында ш дыбысына айналып кеткені байқалады: іиаіи (зат), шеш (етістік) создерінің бас шеніндегі ш дыбысы соның әсері: с>ш. Басқа тілдерде: коне туркі, уйгыр, турік, қырым татары, турікмен - саіи, т.б. Кейбір тілдерде с т-гл айналған: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|