Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| г
дыбысын сақтап қалса, екінші варианты онсыз айтылады. Қазақ тілінде соның салдары нан былга, быламық, былапыт тәрізді түбірлес сөздер үшырасады, ә) бір ғана сөздің бір варианты г-мен айтылса, екінші варианты “ж аңа” у дифтонгімен немесе й дауыссыз дыбысымен қалыптасқан болады: жагысу, жуысу, осылармен түбірлес жагымпаз немесе коне түркілік сыг, қазақ тіліндегі сыйымды (кісі, ыдыс), осымен түбірлес сыгылысу, т.б. Алдыңғы топтағы жагымпаз қазіргі тілімізде озімен түбірлес создермен семантикалық жағынан соншалық алыстап, конкретті әрекетті емес, сол әрекеггің негізінде пайда болган қатынас түрін білдіретін болған. Соңғы топтағы сыгьиіысу сөзі де солай, озі түбірлес сөздерден алшақтап кеткен. Сойтіп бір кезгі фонетикалық дублеттер даму барысында мағыналық жіктеліске түскен. Көне түркі тілінде соз соңында айтылған г қазақ тілінде әр түрлі көрінеді: а) г буын қүрамайтын у дыбысына ауысты, бүл — негізгі корінісі: баг — бау, саг — сау, таг — тау, йаг — жау, йадаг — жаяу, т.б; кейбір создер қүрамындағы г, ы-ге айналған: йыг — жый, баг (ла) — бай (ла). Дегенмен, бүл позициядағы — г-ның й-ге ауысуы сирек үшырасады; б) бірқатар создерде сақталып, қазақ тілінде (басқа да қыпшақ тілдерінде) болған процеске ыңғайласып, қатаң қ-ға айналған: тақ, бақ, сақ (сақайу тубірінің қурамында), пысық, алық-берік ( әдеби , норма алу-беру), қыстақ (қыстаумен салыстыр), жайпақ, т.б. Бүл фактілер қазақ тіліндегі сәздің абсолют соңындағы қ создің абсолют басындағы қ емес, коне түркілік г-ның қатаң варианты екенін корсетеді. Соз соңында г-ның қатандануы, соның нәтижесінде бір ғана түбірдің екі түрлі дыбысталуы ортағасырлық ескерткіштер тілінде-ақ байқалады. Мысалы, сол жазбалар тілінде йаг, йақ (соңғысы қазақ тілінің жақын созінің қүрам ы нда сақталған), йог, йоқ (қ азақ тілінде соңғысы сақталған), баг, бақ (бақыла созінің қүрамында, әдіптің артын бақ, сөз бақты фразаларының қүрамында сақталған) тәрізді параллельдер кездеседі. Тортінші бір ыңғайда соз соңындағы г-ның түсіп қалуы бар: сарыг - сары, кічіг - кіші, суг - су (бүл создің суб түрі де болған). Ғ дыбысы коне түркі тілінде дауыстылармен бір тіркесте жүм- салған. Кейінгі озгерістер де бүкіл тіркесті қамтыған. Сол тіркестердің түрлері мен кейінгі коріністері мына томендегідей болып отырады. - агы — багыр ~ бауыр, агыз ~ ауыз; агыр ~ ауыр, агыл ~ ауыл; 76 # - агу — йагуқ ~ жуық, қырагау ~ қырау; - ога — йоган ~ жуан; - огу — согуқ ~ суық, огул ~ ул; - ыгы — сыгыр ~ сиыр, йыгып ~ жиып; - аг — йаглақ ~ аулақ, багла ~ байла; - ог — тогмақ ~ тумақ, тогру ~ тура; - У* — бугдай ~ бидай; - аг — таг ~ тау, йаг ~ жау (май), саг ~ сау; - уг —туг ~ ту, суг ~ су; жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|