Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| г, г
дыбыстары кейінгі дәуірлерде кейбір тілде у, и ды бы стары на айналса, кей тілде созы лы ңқы дауыстыларға айналған. Сонымен қатар кейде жеке создер қүрамында қатаңға айналып кеткен. Сондықтан қазіргі қазақ тіліндегі жайла, жайлау, жаз сөздерін, сырттай алғанда, синкретикалық создер деп қарауға келмейді. Өйткені екеуінің соңғы дыбыстары екі басқа. Алайда жоғарғы фонетикалық өзгерісті ескерсек, бүлар — синкретикалық сөздер, байырғы түбірі — жаз. Түркі тілдеріндегі сөз ортасында з дыбысының й-ге ауысуы тағы бар. Туынды түбірлердің бірінде соңғы гу-тг. айналса, бірінде түсіп қалған. Немесе түркі тілдерінің біразында- ақ кездесетін агыр сөзінің қазақ тіліндегі варианты ауыр екендігін білу үшін де жаңағы айтылган фонетикалық өзгерістерді еске алу керек. Сонымен синкретикалық сөздер қүрамында да фонетикалық өзгерістер болады. Алайда ондай өзгерістер фонетикалық конвер генция тәрізді бір сипатқа емес, қайта олардың өр түрлі дыбысталуына өкеліп соғады. Синкретикалық түбірлердің табиғатын тануда айрықш а назар аударуды қажет ететін мәселе — оларды ң өзара сем антикалы қ байланыстары. Әдетте синкретикалық етістіктер мен есімдер бір- бірімен себептілік байланыста болып отырады. Мысалы, ауыр дейтін етістіктен сол процестің нәтижесі болып саналатын үғым атауы ауыру есімі келіп шығады. Тоң, оның нәтижесі тоң (тоң болып қату), той, оның нәтижесінде той және тоқ, т.б. осы сияқты. Осындай қимыл мен процестің арасындагы себептілік байланысты ой жөне ой (есім, 135 ой жер), бук жэне бук (бүк түсу), бүкір, тоз ^сәне тоз (тоз-тоз болу) тозаң төрізді синкретикалық парлар арасынан да байқауға болады. Себептілік байланыс немесе қи м ы л-әрекет пен оны ң салдары, нәтижесі түбір етістік пен туынды есім арасынан да көрінеді. Мысалы, қимыл мен оның нәтижесі ысы (етістік) және ыстық, сен және сенім, бықсы және бықсық, нан және наным, т.б. синкретикалық парлар арасында да бар. Мүндай себептілік байланыс туынды сөздерді де қамтиды: тузу ж әне тузе, сасы және сасық, оқы және оқу, тасы және тасқын , т.б. Себептілік байланыс, екінші жағынан, түбірлердің шоғырланған мағыналар тобын білдіруімен үштасып жатады. Мысалы, қ азақ тіліндегі шат етістік мағынасы (салыстырыңыз: аузыңа келгенді шатпа), есім мағынасы (мысалы, шаты айрылу) және қалың, ну (өсімдік, ағаш) деген мәнді де береді. Бүдан бір гана сөздің әрі қимылды, әрі мекенді, әрі заттар тобын білдіре алатынын көруге болады. Эрине, сырт көзге осылардың арасында пәлендей тікелей байланыс барлығы байқала бермейді. Дегенмен, андап қарағанда, етістік м әнінің басқа мағыналарымен тікелей байланыстылығы аңғарылады: шатасу > екі затты ң түйіскен жері > бір-бірінен айырғысыз тыгыз, тәртіпсіз, өскен заттар тобы. Синкретикалық түбірлер арасындағы себептілік байланыс тек қимыл мен оның нәтижесін ғана емес, істелу қүралы, іс нәтижесінің белгісі, іс-әрекетгің объектісі, т.б. мағыналық мәнерлерді де қамтиды. Синкретикалық түбірлер арасы ндағы м үндай байланы стар аф ф иксальды тәсіл қалыптасқанға дейінгі кезеңге қатысты болса керек. Аффиксальды тәсілдің қалыптасуы етістіктер мен есімдердің мағыналық түрғыдан грамматикалық корсеткіпггер арқылы бүтіндей ажырауына алып келді. Қазіргі тілімізде етістіктер негізінен арнаулы корсеткіштер арқылы жіктелетін болса, оның өзі, айналып келгенде, тілдің грамматикалық қ ү р ы л ы сы н ы ң тарихи д ам уы н ы ң нөтиж есі. Т үркі тілдерінде синкретизм тілдік қүбылыс есебінде орнығып қалған жоқ. Әрине, қазақ тіліндегі жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|