Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
«КҮЛТЕГІН» ҚҰЛПЫТАСЫНДАҒЫ ДАУЫСТЫ
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| «КҮЛТЕГІН» ҚҰЛПЫТАСЫНДАҒЫ ДАУЫСТЫ
ДЫБЫСТАРДЫҢ ЕМЛЕСІ Ұ.Жұмабайқызы Қытай Халық Республикасы, Орталық Ұлттар университеті «Күлтегін», «Тониқұқ», «Білге қаған» мәңгі тастары – Екінші Түрік қағанатынан қалған бірден-бір тарихи жазба мұра. Бұл құлпытастардың, яғни Орхон ескерткіште- рінің тілдік ерекшелігін сөз еткен ғылыми мақала көптеп саналады. Алайда ғалымдар негізінен мәтіннің тілдік ерекшелігіне баса назар аударып, ондағы дауысты, дауыссыз дыбыстардың емлесі, емлеге сәйкес келмейтін сөздер, олардың саны өз деңгейінде зерттелмей келеді. Осыған байланысты мақаламызда түркиялық ғалым – Др. Сенгіз Алиылмаздың «Orhun Yazitlarinin Bügünkü Durumu» атты еңбегіндегі «Күлтегін» құлпытасының руник жазуындағы түпнұсқасы негізінде дауысты дыбыстардың емлесін, ондағы ережеге бағынбай жазылған сөздер туралы тілге тиек етпекпіз. ХVІІІ ғасырдың алғашқы жартысында Енисей өзенінің бойынан табылған көне ежелгі жазба ескерткіштер ғалымдардың ерекше қызығушылығын тудырды. Ба- тыс елдері археологиялық топтар ұйымдастырып, тексеру, зерттеу үшін Моңғолияға жіберді. 1889 жылы орыс археологтары Орхон өзенінің бойынан «Күлтегін» және «Білге қаған» құлпытастарын тапты. Ғалымдар құлпытас атластарын шығарып, оқуға кірісті. 1893 жылы желтоқсанның 15-інде даниялық ғалымы – В.Tомсон құлпытастың сырын ашқаны туралы бүкіл әлемге паш етті. 1894 жылы В.Радлов Орхон ескерткіштері «Die Alttürkschen Inschriften der Mongolei» («Моңғолиядағы көне түркі ескерткіші») атты еңбегінің бірінші томын, 1895 жылы екінші томын шығарды. 1896 жылы В.Tомсонның «Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées» («Орхон ескерткіштерінің оқылуы») деп аталатын еңбегі жарық көрді. Бұл еңбек екі бөлімнен тұрады: бірінші бөлімде Орхон руник жазуы мен жазу жүйесі мәтіннен мы- сал келтіре отырылып сипатталса, екінші бөлімінде мәтіннің арғы көрінісі туралы сөз болады. Сонымен қатар автор Таң патшалығының билеушісі – Күлтегіннің қазасына жазылған арнаудың ағылшынша аудармасын да берген. В.Tомсонның бұл еңбегі өте сәтті болуына байланысты кейінгі түркітанушылар оны негізгі материал ретінде пайдаланып келеді. 1897 жылы В.Радлов «Die Alttürkschen Inschriften der Mongolei» («Моңғолиядағы көне түркі ескерткіші)» атты еңбегін қайта бастырып шығарады. 1899 жылы кітаптың екінші томы да қайта басылады. Бұл жолы құлпытастардың руник жазуымен жазылған нұсқасы, оның транскрипциясы, сондай-ақ «Тониқұқ» құлпытасының аудармасы беріледі. Түркия ғалымы Н.Оркұн 1936, 1938, 1940, 1941 жылдары жарық көрген «Eski Türk Yazıları («Көне түрік жазбалары») атты төрт томдық еңбегінде В.Tомсонның кітабын пайдаланған. 1941 жылы Германия ғалымы – А.Вон Габайнның «Alttuerkische Grammatik» («Көне түркі тілінің грамматикасы») атты кітабы жарық көреді. Мұнда ғалым «Күлтегін» мәңгі тасын қайта транскрипциялағанмен, ау- дармасын бермеген. 1951 жылы Ресей зерттеушісі – С.Е.Малов «Памятники древнетюркской пись- мен нос ти («Көне түркі жазбалары») атты еңбегінде «Күлтегін», «Тониқұқ» 180 ескерткіштерінің қайта қаралған нұсқасын береді. 1968 жылы түркиялық тіл мама- ны Талат Текин «A Grammar of Orkhun Turkic («Орхон түркі тілінің грамматикасы») атты докторлық диссертациясын Америкадан басып шығарады. Мұнда ғалым Ор- хон жазбаларын фонетикалық, морфологиялық және синтаксистік тұрғыдан зерттеп, нақты мысалдар келтіреді. Кітаптың соңында «Күлтегін», «Тониқұқ», «Білге қаған», «Өнгін», «Күли Чор» мәңгі тастарының латынша транскрипциясы мен олардың ағылшын тіліндегі аудармасы, Орхон ескерткіштерінің шағын сөздік кестесі берілген. 2004 жылы германдық түркітанушы – Марсел Ердалдың «A grammar of Old Turkic» («Көне түркі тілінің грамматикасы») атты еңбегі, 2005 жылы Жүңгө түркінатушысы – Гың Шымин мырзаның « 古代突厥文碑铭研究 » («Көне түркі тіліндегі құлпытастарды зерттеу»), 2010 жылы « 古代突厥语语法 » («Көне түркі тілі грамматикасы») атты зерт- теу еңбектері жарық көрді. Екінші Түркі қағанатына тән «Күлтегін» құлпытасы – руник жазуымен жазылған түркі тілі ескерткіші. Ескертіште 38 таңба бар. Мұндағы 8 дауысты дыбыс 4 таңбамен, 8 дауыссыз дыбыс сингармонизм заңдылығына сәйкес 16 таңбамен берілген. Жеке қолданылған жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|