в, ф, ш   дыбыстары   bh, fh, ch

288
халықтардың  қабылдаған  әліпбилерімен  ортақтық  сипатын  сақтау  басты  алғышарт 
ретінде саналуы қажет. Ал жоғарыда келтірілген екі әріп тіркесі арқылы бір дыбысты 
белгілеу, жазу тәжірибесінде оңтайлы болмайды, қайта жазуды күрделендіре түсетіні 
сөзсіз. Ғалым Н.Уәли  осы мәселеге байланысты ұсынған жобасында қазіргі қолданыста 
жүрген  кирил әліпбиі  мен  жаңа латын  әліпбиі арасындағы айырмашылықтарды са-
намалап көрсетеді :
«Дәстүрлі» әліпбиде
-  әріп саны – 42;
-  негізгі дыбыстың саны – 29;
-  емле ережелері – 54 бап;
-  жазу-сызу ұлттық сипатта емес;
-  шеттілдік сөздер орыс  орфография сымен жазылады;
-  әліпбиді үйретуге көп уақыт кетеді;
-  компьютерде қолданудың қиындығы көп;
-  мәтін теріміне біршама көп уақыт кетеді;
-   негізгі әліпбиден интернеттік нұсқа алшақ.
«Жаңа» әліпбиде
-  әріп саны – 29 (28);
-  негізгі дыбыстың саны – 29;
-  емле ережелері – 30 (34) бап;
-  жазу-сызу ұлттық сипатта;
-  шеттілдік сөздер қазақ тілінің заңдылығымен жазылады;
-  әліпбиді үйретуде аз уақыт кетеді;
-  компьютерде қолданылу қиындығы  біршама аз;
-  мәтін теріміне біршама аз уақыт кетеді;
-  негізгі әліпбиден интернеттік нұсқа алшақ емес.
А.Байтұрсынұлы  атындағы  Тіл  білімі  институтының  қызметкерлері  (Ә.Қайдар, 
К.Хұсайын,  Н.Уәли,  Ә.Жүнісбек,  З.Базарбаева,  Қ.Күдеринова,  А.Фазылжанова)  ла-
тын графикасына өткен Әзербайжан, Өзбекстан, Түрікменстан мемлекеттерінің көшу 
тәжірибесін негізге алып, оның тиімді және тиімсіз тұстарын зерделей отырып,  ортақ 
түркі әліпбиі қорындағы таңбалары бар жобалар ұсынды. 
Ұсынылған қазақ жобалары мынадай принципке негізделіп жасалды: 
 - әліпбидегі әріптердің саны тілдің негізгі фонемаларынан алшақ келмеу; 
- бір дыбысқа бір әріп жүйесін қолдану;
-  басы артық графемаларды алмау;
- қазақ тілінің үндесім заңдылығына толықтай бағындыру;
- көзшалымға оңтайлы болуы;
- кірме әріптерді қысқарту; 
- компьютер бағдарламаларына жеңіл графемаларды алу;
- түркі тілдес халықтар қолданып отырған әліпбимен жақындастыру;
- қазақ тілінің ұлттық әліпбиін жасау.
Қорыта айтқанда, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты қызметкерлері 
жасап ұсынып отырған  латын графикасына негізделген әліпби жобалары өз кезегінде  

289
өткен  әліпби тарихымызды  саралап, түркі әліпбилерін бірлестіру идеясы тұрғысынан 
зерделеніп  жасалған үлгілер екендігін айтқымыз келеді. 
Әдебиеттер:
1. Қайдар Ә. Латыншаға көшу – заманауи қажеттілік, бірақ ол – ұзаққа созылатын 
процесс //  Алматы ақшамы, –2006 ж. –2 қараша. 
2.  Дөңгелек үстел «LATIN: Бір адым алға ма әлде екі адым кейін бе?» // Ана тілі. – 
2007. –18 қаңтар. 
3. Сейдімбек А. Қазақ әліпбиін жаңғыртуға қатысты ойласатын мәселелер (келіп 
түскен хат). 
4. Мектеп А. Жаңа қаріпті ұсынушылар – ұлтты рухани дағдарысқа итермеушілер 
// 50 де 50. –2006. – 3 қараша.
5. Қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру туралы ғылыми зерттеу материалда-
ры. – Алматы, 2007. –194 бет. 
6. Бегулләһ Ә. ибн Алдамжар әд-Дөйти. Латынға Исраил көше ме?// Ана тілі. –2006. 
– 9 қараша.
7. Ельдесов Д. Что за графической основой языка?// Ана тілі. –2007. – 24 мамыр, 
(№ 21).
8. Айтбаев Ө. Бұл мәселенiң пiсуi жеттi // Алматы ақшамы. –2006. – 2 қараша. 
9. Хұсайнов К. Тіл тынысын ашу үшін қазақ балабақшасын көбейту керек // Алма-
ты ақшамы, 2006. 2 қараша. 
10. Бельгер Г. Біз бәрібір латынды таңдауға мәжбүрміз // Алматы ақшамы, 2006. 2 
қараша.
11. Диханбаев Н. Б., Диханбаева Н. Н., Диханбаева А. Н. // Казахский алфавит Ди-
ханбай на основе латинской графике. – Тараз, 1999.
12. Бұласай Р. Қазақ алфавиті (келіп түскен хат).
13. Тоқтарұлы Ө. Латын әліпбиі адам үркетін дүние емес // Айқын, 2006. 27- қазан.
  

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: