-дәріс. Американың халықтар географиясы

1. 
   Халқының саны, ұдайы өсуі
   
2. 
   Латын Америка халқының орналасуымен таралуы
   

Нәсілдік, ұлттық құрамы. АҚШ – көп ұлтты ел. Ресми түрде ел азаматтары шыққан тегіне қарамастан, америкалықтар деп аталатын біртұтас ұлтқа бірігеді. Нәсілдік ерекшеліктеріне қарай америкалықтар 3 топқа ажыратылады: еуропалықтар (84%); африкалықтар (12%) және азиялықтар (4%). Нәсілдік топтардың ұзақ жылдар бойы араласуынан қалыптасқан жаңа этностық топтардың өкілдері де бар.

Қазіргі кезде АҚШ – тағы байырғы халық – үндістердің үлесі 1% шамасында ғана, халықтың негізгі бөлігін сырттан келгендер құрайды. Тек қана ХІХ ғасырдың басынан бері Жер шарының 70 – ке тарта елінен 55 млн – ға жуық адам осында қоныс аударған. ХХ ғасырдың екінші жартысында иммигранттар арасында европалықтар үлесі азайып, Азиядан, Латын Америкасы мен бұрыңғы социалистік елдерден қоныс аударушылар көбейді.

Соңғы жылдары олардың арасында мамандану деңгейі және білім дәрежесі жоғары азаматтардың саны артқан. Қазіргі кездегі шектеулерге қарамастан. Иммигранттар есебінен ел халқы жылына млн адамға артты.

Халықтың діни құрамы да өте күрделі. Америкалықтардың діни бағдарының алуан түрлілігі олардың шығу тегімен түсіндіріледі. Ел халқының көпшілігін христиан дінінің әр түрлі бағыттарын ұстанған өкілдері құрайды: Ұлыбритания, Скандинавия елдерінен қоныс аударғандардың ұрпақтары протестанттар болса, ата – бабалары Италия, Испаниядан келгендер – католиктер. Юта штатындағы Үлкен Тұзды көл маңында мормондардыңайрықша діни сектасының орталығы қалыптасқан, мұнда діни қағидаларкүнделікті өмірдің бұлжымас заңдылығына айналған. Сондай – ақ елде ислам, буддизм дініндегі халықтар да біршама. Байырғы тұрғындарда дәстүрлі діни нанымдар сақталған. Жалпы алғанда, АҚШ – та 250 – ден астам әр түрлі бағыттағы шіркеулер жұмыс істейді.

Орналасуы. Ел аумағында халық біркелкі қоныстанбаған. АҚШ халықтың орташа тығыздығы жөнінен дүние жүзінде 18 – орын алады. Халық тығыз қоныстанған аудандар қатарына Атлант мұхитының жағалауы мен Ұлы көлдер маңы, батыстағы Калифорния штаты жатады.

1. 
   Африка халқының құрамы, ұдайы өсуі
   
2. 
   Урбандалудың қарқыны солтүстік және тропиктік Африкалық бөліктерінің ұқсастықтарымен айырмашылықтары
   

Аймақтағы елдер тәулсіздігін алған соң да, қоныс аударушы еуропалықтардың легі толастамады. Олардың басым бөлігі Оңтүстік Американың кезінде ауыл шаруашылығына қолайсыз деп есептеліп, жеткілікті игерілмей келген субтропиктік және қоңыржай белдеуін қоныстана бастады. ХІХ ғасырдың екінші жартысында испандақтар мен португалдықтар, немістер мен италияндықтар келсе, ХХ ғасырда олардың қатарын Шығыс Европадан және Жапония мен Қытайдан қоныс аударушылар көбейтті. Бұл онсыз да креолдар (испандықтардың «таза қанды» ұрпақтары) басым болып келген Аргентина мен Уругвайдың халқын одан әрі «еуропаландырды».

Сонымен, аймақтың қазіргі замаңғы ніслдік және ұлттық құрамы сан ғасырлық әлеуметтік – экономикалық даму барысының нәтижесінде қалыптасты.

Аймақ халқының тілдік құрамына еуропалық отарлау тікелей әсер етті. Қазіргі кезде аймақтағы 33 тәулсіз елдің 18 – інде мемлекеттік тіл ретінде испан тілі; Бразилияда португал; Кариб алабындағы 12 аралдық мемлекетте ағылшын; Гаитиде француз; Суринамда нидерланд тілі қабылданды. Перуде испан тілімен бірге кечуа мемлекеттік тіл дәрежесіне ие болған. Қазіргі кезде БҰҰ - ның топтастыруы бойынша Кариб алабындағы ағылшын тілінде сөйлейтін елдер дербес Кариб елдері тобын құрайды. Бірақ географиядағы дәстүрлі топтастыруға сай, біз оларды Латын Америкасы аймағының құрамында қарастырамыз.

Латын Америкасы діни құрамы салыстырмалы түрде біркелкі; мұндағы халықтың 90% - дан астамын католиктер құрайды. Католиктердің жалпы саны жөнінен Бразилия (133 млн адам) мен Мексика (76 млн адам) дүние жүзінде алдыңғы орындарды иемденеді.

Аймақ халқының саны жылдам өсуде. 1920 жылы Латын Америкасында 90 млн, 1970 жылы 279 млн, 2000 жылы 518 млн адам болды; болжау бойынша 2025 жылы аймақтағы халық саны 703 млн адамға жетуі мүмкін.

Адамның өмір жасының ұзақтығы аймақ бойынша 70 жылды құраса, Гаитиде бұл көрсеткіш 49 – ға, Гондурас пен Никарагуада 68 – ге, Доминикада 78 – ге тең. Табиғи өсімнің жоғарылығы, адамның өмір жасының салыстырмалы түрде аса ұзақ блмауы көптеген елдердің тұрғын халқының «жасаруына» себепші болған. Кейбір елдерде жасы 15 – ке жетпеген балалар жалпы халықтың 40% - дан астамын құраса, жасы 65 – тен асқан қарттар үлесі 3 – 6 % - дан аспайды.

Латын Америкасы дүние жүзіндегі халық аз қоныстанған аймақтардың бірі; мұнда 1 км² – ге 24 адамнан келеді. Аймақта халық біркелкі орналаспаған: мұхит жағалауларындағы қолайлы шығанақтар маңында, байырғы өркениет ошақтарында, таулы аудандарда, Кариб алабындағы аралдық елдерде халық тығыз қоныстанған. Кариб алабындағы Барбадоста әр км² – ге 700 адамнан келеді, Сальвадорда бұл көрсеткіш 300 – ге тең. Амазонка мен Ориноко алаптарында Патагонияда халық өте сирек қоныстанған, мұнда 1 км² – ге 1 адамнан да келмейді. Елдер бойынша халық тығыздығының ең төмен көрсеткіштері Суринамға (1 км² – ге 3 адам), Гайана (4 адам) мен Боливияға (8 адам) тән.

Қазіргі Африка халқының жалпы саны 800 млн адамнан асады. Бірақ Африка халқы елдер бойынша біркелкі таралмаған. Тек Нигерияның халқы ғана 120 млн – нан асады, тағы да бес елдің халқы 25 – 60 млн аралығында. Он алты елдің халқы аймақ халқының 56% - ын құрайды. Африка халқына тән басты белгілердің бірі – халық санының жедел өсуі. Халықтың табиғи өсуінің қарқыны жөнінен Африка басқа аймақтарды басып озуда.

Ұлттық құрамы. Бүгінгі таңда этнограф – ғалымдар Африка халқының құрамынан 1000 – нан аса этностар мен ұлыстарды ажыратады. Солтүстік Африкада олардың кейбіреулері ірі ұлттарға айналған, ал басқа бөліктерде көпшілігі әлі де ұлыстар деңгейінде қалған. Тіпті рулық – тайпалық құрылыстың қалдықтары да кездеседі. Яғни Африка халқының ұлт болып қалыптасуы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, әлем жұртшылығының көз алдында жүзеге асуда.

Біздің жыл санауымызға дейінгі І мыңжылдықта Африка материгінің басым бөлігін қара нәсілдік, ал солтүстігін европалық тайпалар қоныстана бастады. Климаттың құрғауы нәтижесінде Сахара шөлі аумағының ұлғаюы халықты Солтүстік Африкадан батысқа және орталыққа қоныс аударуға мәжбүр етті. Африка тарихындағы осындай жаппай қоныс аудару қозғалыстары біздің жыл санауымыздың бас кезінде деқарқынды жүрді. Гвинея шығанағы жағалауындағы Камерун мен Нигерия жерінен қазіргі банту халқының арғы аталары материктің шығысына, одан әрі оңтүстікке қоныс аудара бастады. Олар Заирдың оңтүстігіне жинақталып, өзіндік этностық орталық құрды. Кейіннен осы орталықтан жан – жаққа біртіндеп тарай бастады. Осы бағыттардың бірі арқылы бантулар қайтадан өз отанына оралды. І мыңжылдықтың соңында Мадагаскар аралының қоныстануы басталды. Олар шығыстан Оңтүстік – шығыс Азиядан қоныс аударған монғол тектес нәсілдер мен батыстан материктен келген қара нәсіл өкілдерінен тұрды. Осы нәсілдер араласуынан қазіргі малагасийлықтар қалыптасты.

ІІ мыңжылдықтың басы Солтүстік Африкадағы арабтардың жаугершілік жорықтарымен әйгілі. Олардың жаулап алған жерлеріне көшпенді араб тайпалары қоныстанды. Қазіргі кезде біртұтас мәдени аймақ түзетін араб әлемінің Солтүстік Африка жеріндегі бөлігі «Мағриб» (Батыс) деп аталады.

Ал материктің оңтүстік бөлігі бушмендер мен готтентоттар мекені болатын. ХІХ ғасырдан бастап, голландиялық қоныс аударушылар – бурлар немесе африканерлердің келуімен байланысты жергілікті халықтың қоныстану аумақтары мен саны күрт азайды. Олар табиғаты қатал Калахари шөліне қарай ығысты.

Африка халқы тілдік және этностық құрылымы жағынан өте күрделі болуына қарамастан, халықтың басым көпшілігі нигеркордофан және семит – хамит тілдерінде сөйлейді.

Африка халқының этностық жағынан өте күрделі құрылымды екені Нигерия мысалында көз жеткізуге болады.

15-дәріс

Қазақстанның халықтар географиясы

Жоспар:

1. 
   Қазақстанның қазіргі демографиялық жағдайы
   
2. 
   Халықтардың таралудың орналасуы
   

1. 
   Халықтың ұлттық құрамына сипаттама беру?
   
2. 
   Еңбек ресурсын талдау?
   
3. 
   Қалалық елдің мекендердің қалыптасуына әсер ететін жағдайларды анықта?
   
4. 
   Қалалық агломерация дегеніміз не?
   

№1 Халық саны және оның құрылымы.

1. 
   Г.Түсіпбекова. Дүние жүзі халқы тақырыбы бойынша 1-3 кестені толтыру арқылы 100 млн-нан асатын елдерді реттеп жазу.
   
2. 
   Жер шарындағы халықтың өсуінің заңдылықтары бойынша таныстыру. Әдебиеттер. Ғ.А.Өтеева.
   

1. 
   Қазақстан халқының жас мөлшері жыныстық пирамидасын түсіру.
   
2. 
   А.Бейсенова №2 кестені пайдалану арқылы жастық жыныстық құрылымына сипатттама беру.
   

2. Этногеография терминіне сипаттама. А.Бейсенова 143. бет. Дүние жүзіндегі аса ірі этностарға талдау.

№4.Дүние жүзі халықтарының этнолингвистикалық топтасуы.

Мақсаты: Дүние жүзі халықтарының этнолингвистикалық топтасуын анықтау.

Әдістемелік нұсқау.
А) Дүние жүзі халықтарының этнолингвистикалық топтасуы. Бейсенова 22 сызба нұсқа 145 бет.

Б) А.Бейсенова 23 сызба нұсқа ірі тілдің.146 бет. Таралу диаграммасына анализ.

В) Халықтардың этнолингвистикалық топтасуына сипаттама беру. Географ. Картина мира.

№5.Әлемдік діндер.

Б) Діни нанымдар. Тотемизм, Фетинизм, таманизм, терминдеріне сипаттама.

В) Діндердің топтасуы. Геогр. Карт. Мира.125 бет.

№6 Дүние жүзінің еңбек ресурстары.

Б) Жұмыспен қамтылған халықтың экономика саласында үлесі % есебімен 3 кесте Е.Ахметов.

№7 . Халықтар миграциясы.

Мақсаты: Халықтар миграциясын анықтау.

Әдістемелік нұсқау.
А) Дүниежүзі регион бойынша халықтың мигранттардың таралуына анализ . 61 таблица. Геогр.картина мира.

Б) Халықтық миграция картасын түсіру. 48 сурет. Геогр. Картина мира.

№8. Тұрғын халықтардың таралып орналасуы тығыздығы.

Мақсаты: Тұрғын халықтардың таралып орналасуы тығыздығын анықтау.

Әдістемелік нұсқау.
А) Дүние жүзінің халқтар тығыздығын алшақтарға бөлінуі.

Б) А.Бейсенова.151 бет. 25 сызбанұсқаға анализ.

В) Халықтардың биіктік белдеуі бойынша таралып орналасу кестесін түсіру 15 кесте.

№9. Қоныстану формалары.

Б) Қоныстану Формаларына Сипаттама беру.

№10. Урбандалу.

Мақсаты: Урбандалу формалары мен түрлерін анықтау.

Әдістемелік нұсқау.

А) Оқулық атлас картасын пайдаланып жоғ. Орта аз урбандалған елдердің таралуын талдаңдар.

Б) Жоғарғы урбанизациялық елдерді ата. Г.Түсіпбекова.9 бет.

В) Жеке аймақтардағы урбандасу деңгейі. 29. сызбанұсқа А.Бейсенова 159 бет.

А) Урбандалу кезеңдеріне сипаттама. А.Бейсенова 30 сызбанұсқа.160 бет.

Б) Қалалық урбандалудың түрлері: сурбандалу, рурбандалу, контрурбандалу терминдеріне сипаттама.

В)Әлемнің аса ірі мегаполисі. З.Ахметов. Дүниежүзі эконом.геогр. 68 бет.

А) Азия халықтарын сызба түрінде талдау.

Б) Халықтың тығыздығын картаға түсіру.

Оқулықтар Е.Ахметов. 159 бет. География картина мира. 250 бет.

1. Халқының өсуіне әсер ететін фактор.

2. Нәсілдік ерекшеліктері.

3. Халықтар арасындағы діни сенімдер.

4. Халықтардың орналасуы.

Оқулықтар: З.Ахметов. 84 бет. А.Бейсенова.169 бет.

А) Африка халқының тілдік этностық топтары.

Б) Атласты пайдаланып тілдік топтарға бөлу.

В) Африкадағы діндердің таралу картасы.

Оқулықтар : Географ. Картина мира. 158. А. Бейсенова 233 бет.

15. Ресей Федерациясының халқы.

Мақсаты: Ресей Федерациясының халқын зерттеп, білу.

Әдістемелік нұсқау.

А) Ресей халқына сипаттама.

Б) Халқының ұлттық құрамы.

В) Қоныстану ерекшеліктеріне байланысты топтасу.

Г) Ресей халқының тілдік семьясына байланысты топтасуы.

ӨСӨЖ -әдістемелік нұсқау
ОЖСӨЖ-1. Тақырыбы: 1. Демографиялық саясат

Мазмұны. Демографиялық саясаттың қалыптасуындағы жағдайлар.

Берілген елдердің жыныстық құрлымын анықтау.

Әдебиеттер: В.П. Максаковский География картина мира 1 том 105-106 б.

ОЖСӨЖ-2 Тақырыбы: Дүние жүзінің жастық құрылымы.

Әдістемелік нұсқау.

Дүние жүзінің елдері бойынша жастық жыныстық құрлымын анықтау.

В.П. Максаковский Дүние жүзінің экономикалық әлеуметтік географиясы

10 сынып.

1. 
   Дүние елдерінің халқының этногеографиясын контур картаға түсіру.
   
2. 
   Дүние жүзі халықтар этносына талдау.
   
3. 
   Әдебиеттер: В.П. Максаковский География картина мира 120-122бет
   

1. Дүние жүзін діни топтарға бөлу.

2.Нәсілдердің таралу аймағының сұлбасы картасын түсіру.
Әдебиеттер: В.П.Максаковский Географическая карта мира 125-128 бет

ОЖСӨЖ-5. Тақырыбы: Дүние жүзі халықтарының этникалық құрамы

Мазмұны: Этникалық құрамының топтасуы

Әдістемелік нұсқау.

1)Шувалов. дүние жүзінің халықтарының таралу анализі.

2) Таралуына байланысты жағдайларға сипаттама.

Әдебиеттер: В.П. Максаковский География картина мира 120-122бет

ОЖСӨЖ-6. Тақырыбы: Халықтың сапасы денсаулық

Мазмұны: Халықтарды медециналық көмекпен қамту

Әдістемелік нұсқау.

1)Халық тарының тұрмыс жағдайының өзгерісі статистика медицина.

2) Халықты салауаттылыққа тәрбиелеу семинар.

Әдебиеттер: В.П. Максаковский География карта мира 113-114 бет

ОЖСӨЖ-7. Тақырыбы: Миграцияның негізгі белгілері

Мазмұны: 80-90 жылдардағы халықаралық миграцияның негізгі бағыттары

Әдістемелік нұсқау.

1. 
   19-20 ғасыр аралығындағы дүние жүзілік миграцияның дамуы.
   
2. 
   Миграцияны топтастыру талдау.