СОЁЫ С¤З       Ілияс Есенберлин та¬ылымдары

СОЁЫ С¤З

      Ілияс Есенберлин та¬ылымдары

      «КЈшпенділер» трилогиясы єазає хандыєтарыны¦ бес ¬асыр¬а дерлік созыл¬ан ¬µмырнамасын єамтиды. Ілияс Есенберлин Јз кітаптарында тарихты¦ шешуші кезе¦дерін ой елегінен Јткізіп, кЈркем бейнелей отырып, єазає Ўдебиетінде осы ба¬ытта ал¬ашєы болып Їлкен жол салды. Енді халєымыз Јз тЎуелсіздігіне єайта ие болып, оны бекемдеуге Ўрекет жасап жатєан кезде, н嬵рлым жас жазушыларды¦ µрпа¬ы Есенберлин сал¬ан соєпаєпен ілгері тартып келеді. Олар тарихтан кЈркем туынды жасау Їшін Јз жолдарын, Јз бояуларын іздестіруде, бЎлкім оларды¦ єайсыбірі тарихты бµдан гЈрі айєынырає суреттеп те берер, алайда І. Есенберлин µлттыє мЎдениетті¦ тарихында кЇрделі де єауіпті уаєытта Ўлі ешкім із салма¬ан соны сЇрлеуге бірінші аяє басєан жазушы болып єала береді.

      јазірді¦ Јзінде єазає Ўдебиетін Ілияс Есенберлинсіз елестете алмайсыз, µлтты¦ кЈп¬асырлыє тарихын талдап, пайымдау оны¦ романдарыны¦ параєтарына зерделі кЈз жібермейінше мЇмкін емес Ўрі ол толыєєанды болмайды. ўуелгі ойластырылуынан ¬ана емес, аєыр¬ы нЎтижелерімен де жемісті, тµжырымдарыны¦ Јмірше¦ болары кЈрініп тµратын бµл кітаптардан оны¦ зерттеулеріні¦, жазушы ретіндегі шы¬армашылыє ізденісіні¦ маєсаттылы¬ын বармау та¬ы мЇмкін емес. Шы¦¬ысханны¦ тікелей µрпаєтарыны¦ — он бесінші ¬асырда єазає мемлекеттілігін єµр¬ан ўбілхайыр Бірінші хан мен одан кейінгі єазає хандары Јміріні¦ мысалында Ілияс Есенберлин «билік пен халыє», «Ўмірші мен тобыр», «зорлыє пен Јнер» секілді µ¬ымдар жайында Јзіні¦ философиялыє пайымдауларын жасайды. ёлы ДЎшті јыпшає даласыны¦ Абылай хан мен Кенесары јасымµлы кезіне дейінгі кЈп¬асырлыє тарихында¬ы оєи¬аларды талдай келе, жазушы Јзіні¦ философиялыє тµжырымдамасын тЇзеді, сЈйтіп, кЈп ретте даулы кЈрінетін билік моралін негіздейді. Ол бЇгін та¦да, єайтадан тЎуелсіз мемлекет бол¬аннан кейін біз Јзімізге єойып отыр¬ан: µлттыє бірлік идеясын білдіруші болуды¦ моральдыє єµєы¬ына кім Ўрі єандай ісімен жЎне Ўрекетімен ие болу¬а тиіс деген сµраєєа жауап іздейді.

      ¤з мемлекеті¦ді єалай жЎне єайда бастап апару керек?

      ўбілхайыр Біріншіні¦, јасымхан мен Хаєназарды¦, да¦єты ТЎукені¦, Абылай хан мен Кенесарыны¦ Јмірі мен ерліктеріні¦ та¬лымдары єандай, бµл та¬лымдар не берді, жарлар¬а, кейіннен орыс отарлаушыларына єарсы µзаєєа созыл¬ан (1798–1930 жылдар аралы¬ында¬ы — аты а¦ыз¬а айнал¬ан Сырым Датµлыны¦ кЈтерілісінен, Исатай мен Махамбеттен бастап, Амангелді Иманов- єа дейін жЎне отызыншы жылдарда¬ы алдын-ала жоспарлан¬ан єатыгез геноцидке єарсы аштарды¦ бЇліншіліктері мен кЈтерілістеріне, аєырында, єазає жастары МЎскеуді¦ Їстемдігі мен оны¦ јазаєстан¬а єой¬ан сы басєарушысына ашыє єарсы шыєєан 1986 жыл¬ы желтоєсан оєи¬аларына дейін) со¬ыстар єазаєтарды неге Їйретті?

      јазає даласында¬ы µлт-азаттыє єоз¬алысы ешєашан тоєта¬ан жоє. Бµрын¬ы кЈшпенділер Јздерін ержЇрек жауынгерлер ретінде кЈрсетті. Мµны ежелгі заман тарихшылары Геродот пен Страбон да растайды. Кешегі Јткен екінші дЇниежЇзілік со¬ыста да єазаєтар ерекше єахарманды¬ымен танылды. Алайда, он то¬ызыншы жЎне жиырмасыншы ¬асырларда жеке Јз єару-жара¬ы болма¬андыєтан олар генерал Черняев секілділерді¦ жазалаушы экспедицияларына єарсы тµра алмады…

      ИЎ, біз со¬ыс Јнерін Їйрендік, ал тЎуелсіз болу Їшін, ᵬан єоса жасампаздыєєа єол µру — зауыттар мен фабрикалар сала білу, машиналар мен компьютерлер жасай білу, мµны корейлер мен малаизиялыєтар, жапондар немее таиландыєтар секілді жасай білу керек.

      Патшалыє Ресей мен тоталитарлыє тЎртіп бізді µлт ретінде, халыє ретінде станоктар мен техникадан єыбын тауып, єулыєпен жырає µстап келгені рас. Бізді техникалыє, ¬арыштыє, єµрылысшылыє кЎсіптерден аластады, дипломатия¬а жолатпады, јазаєстан саясатшы да, мемлекет басшысын да, Ўскери маман да даярламады, есесіне орыстандыру толыє ауєымда, єарєынды жЇріп жатты. Тіпті, єазає мектептері де жабылып, єазає тілінде оєытатын бірде-бір орта яки жо¬ары оєу орны бол¬ан жоє. Бізді¦ жеріміз де, халєымыз да бір ¬ана ролді: Ресейді¦ — отарлаушы Ресейді¦, кейіннен тоталитарлыє тЎртіпті¦ шикізат беруші єосалєы айма¬ы кЇйінде єалу ролін ¬ана орындау¬а тиіс болды. Бµл жайында Тµрар Рысєµлов пен Мµстафа Шоєай Јз е¦бектерінде дЎлелді фактілер келтіре отырып жазды. Тµрар Рысєµловты¦ ай¬аєтауынша, «јазан тЈ¦керісіні¦ е¦бек сі¦ірген басшыларыны¦ бірі Иван Тоболин 1920 жылы ТЇркістан Орталыє ат- єару комитетіні¦ мЎжілісінде єазаєтар марксистерді¦ кЈзєарасы бойынша, экономикалыє тµр¬ыдан нашар бол¬андыєтан, бЎрібір єµрып бітуге тиіс…» деп ашыє мЎлімдеген. 1938 жыл¬а дейін бізді нає осылайша Јлтіріп те келді. јолдан µйымдастырыл¬ан ашаршылыєтан, ма¦дайында¬ы бар байлы¬ы — киіз Їйі мен атын тартып алудан, медициналыє жЎрдем атаулыдан мЇлдем єа¬ыс єалдырудан миллионда¬ан єазає мерт болды. ўйтсе де, халыєты тµтасымен єырып жіберу мЇмкін емес. Мµны¦ Їстіне, мал ба¬у¬а да адам, арзан жµмыс кЇші керек болатын…

      1990 жылды¦ басында одає ыдырай бастады да, бµрын кЇшпен біріктірілген республикалар Јздеріні¦ тЎуелсіздігін жариялау¬а кірісті. СЈйтіп, єазаєтар¬а да баєытты кЇн туды. ТЎуелсіздігімізді єайтар¬анмен, біз єµралаєан єалдыє: жер єойнауларыны¦ байлы¬ы бµрын¬ысынша тасып Ўкетіліп жатыр, айырмасы — бµл енді халыєты¦ єасіреті Їстінен байып жатєан жа¦а саясатшыларды¦ еркімен жЇзеге асырылуда. Бізде Јнім µєсататын ЈнеркЎсіп жоє.

      ¤з мµнайымыз бола тµра, біз бензин мен газды басєалардан сµраймыз, сатып аламыз. Бізде бЎрі де бар, бірає еште¦е де жоє.

      Біз мµнай¬а, темір мен кЈмірге, асыл металдар¬а, астыєєа белшесінен батып отыр¬ан єайыршымыз… Біз бар бол¬аны мал Јсірушіміз… Тоталитарлыє тЎртіпті¦ тµраєты Ўрі сЈзсіз орындауды талап ететін µраны: «јазає жастары — єойшылыєєа!» болды. Мµндай жа¬дайда біз сірЎ да «экономикасы кЇшті ел» бола єояр ма едік?

      Біз ауруларды¦ µлтымыз, Јйткені кЇллі шайтанны¦ єаруын — ядролы¬ын деймісіз, химиялы¬ын деймісіз, бактериологиялы¬ын деймісіз, бЎрі-бЎрісін кЈгінде де, жерінде де, жеріні¦ астында да, я¬ни бізді¦ Јзімізге де сан рет сынап кЈрді. јазір Ресейге тиесілі єаруды¦ бЎрі бізде сыналды. Сондыєтан бізді¦ жеріміз де, адамдарымыз да улан¬ан, есе¦гіреп єал¬ан…

      Бµрын¬ысынша біз јазаєия¬а шегені де, ине мен жіпті де сырттан Ўкелеміз…

      Ендеше, єазає мемлекеттілігі «бола ма, жоє па», «басєаны¦ баєылауынан шы¬ып, е¦се кЈтерер єасиетке ие болып, єанатын єомдап, Ўлемдік Јркениетті дамыту¬а Јз Їлесін єосып жатєан халыєтарды¦ санатына єазаєтар да єосыла алады ма?» деген сµраєтар єазір мейлінше кЈкейтесті болып отыр.

      Ша¬ын елдер бЈлшектенген жа¬дайда µлы державалар¬а же¦іл со¬ады, «бЈліп ал да билей бер» деген єа¬ида да содан ту¬ан — Ілияс Есенберлинні¦ кЈптеген тілдерге аударыл¬ан атаєты «КЈшпенділер» трилогиясын оєы¬анда, осы мЎселелерді¦ бЎрі де Ўлденеше рет алды¦ыздан шы¬ады яки басєа ой¬а ілесе туындайды. Бµл мЎселелер бµрын-со¦ды біз Їшін тап єазіргідей кЈкейтесті, Јмірлік ма¦ызды болып кЈрген емес. °лкен азамат, тамаша жазушы бізге танытєан тарих та¬ылымдарынан шын мЎнінде кЈп сабає алу¬а болады.

      ўнуар ўлімжанов

      Жа¦а мен тірі Жол…

      јиын єыстаулы жазушылыє Јміріні¦ бЎрін Ілияс Есенберлин Јз халєыны¦ тарихи шынды¬ын тЇсіндіруге сарп етті, сол Їшін де кЈптеген жылдар бойы шы¬армашылыє жЎне кЇнделікті Јмірінде єиындыєтарды басынан кешті. Бірає дµрыс та¦дап ал¬ан жо¬ары дЎрежелі Јмір єµндылыєтары мен маєсаттарыны¦ арєасында Ілияс-а¬а оны¦ бЎріне єажырлыєпен тЈтеп беріп єана єоймай, кЈпшілікке Ўйгілі бол¬ан «КЈшпенділер» атты роман-трилогиясын жарыєєа шы¬арып, аєыр ая¬ында Јзіні¦ кЈрнекті шы¬армашылыє рухани же¦ісіне жетті.

      Жасырары жоє, ол жылдары тарих мЎселесі ке¦естік компартияны¦ єолында¬ы негізгі саяси єµралы бол¬аны белгілі, сондыєтан да дЇниежЇзілік жЎне елімізді¦ тарихи шежірелері Їстем идеологияны єана¬аттандыру Їшін аяусыз бµрмаланды. Осындай жа¬дайда «КЈшпенділер» романы ке¦естік ілім шы¦ыны¦ жал¬ан идеологиясыны¦ майданында¬ы тарихи шындыєты¦ дЇмпуіндей болды. Бµл романны¦ єазає халєы туралы тірі тарихи шындыєты кЈрсеткен (ашєан) єалтєысыз, адал жЎне ке¦ кЈзєарасты¬ы ке¦ес мемлекетіні¦ саясаттандырыл¬ан тарихыны¦ тар арнасына мЇлдем сыйма¬ан еді. Сондыєтан да Ілияс Есенберлинге Јзіні¦ е¦бегін баспадан шы¬ару єиын¬а тЇсті жЎне сол жылдары Лениндік сыйлыєєа µсыныл¬ан оны¦ тарихи романы осы себептен де аєыр ая¬ында бµл сыйлыєты ала алмады. Дегенмен, кейіннен «КЈшпенділер» романы анଵрлым ма¦ызды жЎне анଵрлым єµнды «сыйлыєєа» — бЇкіл халыєты¦ на¬ыз єµрметіне ие болды.

      Ілияс-а¬а єызы¬ы мол, маєтау¬а тµрарлыє, жемісті жЎне де, е¦ ма¦ыздысы, баєытты Јмір сЇрді деп бЇгінгі кЇні толыє сеніммен айта аламыз. Шынды¬ына келсек, бµл орайда «Јмір сЇрді» деген сЈздер орынсыз сияєты. Оны¦ шы¬армашылыє рухы бЇгін де тірі жЎне бізді¦ єазіргі болмысымызды толыєтырып отыр: кЈптеген µрпаєтарды¦ Јмірі бойында адамдар бізді¦ тарихымыз¬а оны¦ кЈзімен, оны¦ жЇрегімен єарайтын болады.

      Тবаларлыєтай жуас жЎне момын бола тµра, Ідияс-а¬а мейірімді жЎне єµштар жЇректі адам еді. Ол Ўрєашанда парасаттылы¬ымен жЎне от басына мейлінше берілгендігімен, жµбайын, Јзіні¦ балалары мен немерелерін еркелете сЇйетіндігімен ерекше кЈзге тЇсетін.

      Ілияс-а¬а Јз халєын ыстыє ниетпен жЎне шынайы сЇйетін еді, сондыєтан романны¦ со¦ы кЈп азап шеккен Отаныны¦ та¬дыры Їшін шексіз єамыєєан Кене ханны¦ трагедиясымен аяєталатыны кЈ¦іл аударады.

      «…Досєожа аєын шыдай алмай, домбырасын єа¬ып-єа¬ып жіберіп, кЈзі¦дегі жасын іркіп алды да, єарлыєєан дауыспен жыр то¬ытып єоя берді:

      јалды¦ деп єайран елім, ке¦ єонысым,

      јамы¬ып тµрды Кене жµртын ойлап.

      Кене хан енді кЈшті «я, єµдайлап!»

      Тµр¬ан со¦ хан єамы¬ып, ел жабы¬ып

      Досєожа тол¬ай берді кегін єайрап…»

      ИЎ, јµдай Ўрєашанда бізге шексіз єайырымды болды деп бЇгінгі кЇні єайта-єайта айта аламыз! Ол шынымен бізді¦ халєымыз¬а деген ¤зіні¦ раєымдылы¬ын жЎне сЇйіспеншілігін кЈрсетті: кішкентай сЎбилердей єолымыздан жетелеп јµдай бізді ¬асырлар єара тЇнегінен, же¦е алмастай кЈрінетін ¬асырлар азабынан бЇгіндегі та¦ жары¬ына шы¬арды: шын мЎнінде «Нµр келді… јарবылыє кетіп, аєиєат Нµры жарєырай бастады!»

      Есенберлин Јзіні¦ романында бізді¦ аталарымызды¦ сенімі оларды¦ Јміріні¦ шетінде емес, жеке басы мен жалпылай сезімні¦ на¬ыз ортасында бол¬анын

      кЈрсетті. Ол кездегі бостандыє сЇйгіш жЇрегі бар сенетін єазаєтар мен ёлы јµдайды¦ арасында ешєандай кедергі — кЇмбездер де, суыє мешіттер мен ¬имараттарды¦ єабыр¬асы да, сезімсіз діни єызметшілер де, жансыз діни парыздар да, — болма¬ан. КЈшпенділерді¦ Ўбігерсіз тіршілігі Јмір мен Јлімні¦ ма¬ынасы туралы єазаєтарды¦ асыєпай ойлануына мЇмкіндік берген, Јнегелі мЎдениетіні¦ єалыптасуы мен жылдам Јсуіне жЎне оларды¦ жан дЇниесіні¦ байып, ке¦еюіне, тере¦деуіне «јµдай Патшалы¬ы сендерді¦ жан дЇниелері¦де бар», деген киелі Јсиетке сай игілікті Ўсер еткендей болды.

      Ілияс Есенберлин Јзіні¦ Ўдеби сырында та¬ы да бір рухани шындыєты ашыє кЈрсетеді: барлыє адамзат — єорла¬ан «Египет єµлды¬ынан» бастап ерікті жЎне арманда¬ан дЎуірге дейін кЈшіп жЇрген кЈшпенділерді¦ µрпа¬ынан тара¬аны, Јзіні¦ кЇнЎкар жЎне жол табылмас тіршілігінен Ўділетті жЎне таєуалы Јмірге, Ўрєашанда пµтєа табынушылыєты¦ жолсыз ᵬауынан шы¬ып, сол жал¬ыз ¬ана жЎне јµдай берген мЎ¦гілікке апаратын Жол¬а тЇсуге тырысатыны туралы аєиєат.

      Раємет, Ілияс-а¬а! Сізді¦ романы¦ызды¦ беттерінде тірі тарихы жазыл¬ан халыєты јµдай жарылєасын, осы жерде Јмір сЇретін барлыє халыєтар Јркендесін!

      Сол жерде ке¦ жол болады, — таєуалы, тазалыє Жолы, жа¦а мен тірі Жол деп атайтын болады!

      Сонда біз сол Жол¬а асыєпай шы¬ып, жЇгіріп кетпейміз, Јйткені бізді¦ алдымыздан јµдай жЇріп отырады — адамзатты сЇйетін жЎне раєымды, шыдамдылы¬ы мен єайырымдылы¬ы мол јµдай! ЖЎне де Оны¦ да¦єы Ўрєашанда бізбен бірге болмає!

      Ає-Бекет

      Ілияс Есенберлинні¦ жарияланба¬ан кЇнделігінен алын¬ан наєылдар мен ойлар

      «Мен адам баласыны¦ аєыл-ойына єайран єаламын, алайда оны¦ Американы ашєанына да, бЇкілЎлемдік тартылыс за¦ын немесе арышты ашєанына да емес, оны¦ сЇйе білетіні мен жаєсылыє жасай алатынына, Ўділеті бола білетініне, оны¦ басєаны¦ єай¬ысы Їшін азап шеге алатынына єайран єаламын, Јйткені адамды адам ететін, Ўрі мЎ¦гілік ететін ал¬ашєы емес, екінші єасиеті — басєаша бол¬анда бЎрі де єµрып кетер еді… Тіпті е¦ µлы жа¦алыєтар ашылма¬ан кЇнні¦ Јзінде — адамзат Јмір сЇрер еді, ал егер махаббат жоє жа¬дайда — ол бір-ає сЎтте мерт болар еді».

      «Баєытты болашаєты¦ басты єа¬идаларыны¦ бірі — барша¬а тЎн тілектестік. Ал теріс ниеттілік, Јкінішке орай, єазір де бар. Бµл тЇрлі жа¬дайда кЈрінеді. јайсыбір бастыєтар шындыєты айтєысы келгендерді¦ ауызын жабады, енді біреулері єабілетті жас адамны¦ Јсуіне жол бермейді. Шы¬армашы єызметкер Їшін е¦ жаманы — оны¦ шы¬армашылы¬ын танымау».

      «Мен єазір неліктен тарихєа кЈп ден єойып жЇрмін? јазіргі Јмір ма¬ан єызыє емес бол¬андыєтан ба? Жоє, мЇлде олай емес! Мен осы кЇнімді, єазіргі Јмірді сЇйемін, Јйткені бЇгінгі кЇн — мені¦ µрпаєтарымны¦ Јмірі. Мен єазір артта¬ы ¬µмыр¬а Ї¦ілемін, Јйткені, солай еткенде мені¦ Ўуестігім, мені¦ дЇниетанымым тере¦ірек, мазмµндырає бола тЇседі. Мен Јмірді білмеген, тарих жайында ойлама¬ан кезде болса бір басєа, ал єазір… А¬аш биіктеп Јскен сайын, оны¦ тамыры да жерге бойлап, тере¦дей тЇспей ме, адам да солай. Ол болашає туралы кЈбірек тол¬ан¬ан сайын, Јткен тарихы жайында кЈбірек білгісі келеді. Онсыз болашаєты єµру¬а да болмайды».

      «Бµл арада, барлыє мЎселе жазушыны¦ жеке басына келіп тіреледі. Ол Јмірден нені кЈрсе, Јмір, адамдар жайында нені біліп, нені пайымдаса, жадында нені µстаса, неге ала¦даса, азаматтыє, адамгершілік кЈзєарасы єалай болса, оны¦ шы¬армашылы¬ы да солай болады».

      «Жазушы алыста єал¬ан уаєытты тарихи зерделеумен µзає айналыс- єан кезде, Јтіп кеткен адамдар мен оєи¬алар оны¦ санасында єайта тіріліп, ол еріксізден осыны¦ бЎрінен тек адамды ¬ана кЈреді. Менде де осылай болды. Кенесары хан¬а єатысты XІX ¬асыр оєи¬аларын зерттей келе, мен осы Јткен тарихи оєи¬аларды¦ бЎрінен де єасіретті адамны¦ тµл¬асын кЈрдім. Ол ма¬ан бЇкіл кЇрделі мінезімен, табыстарымен, сЎтсіздіктерімен кЈрінді де, мен ол жайында роман жазып шыєтым. Аєта¬ан да, єарала¬ан да жоєпын, Јмірде єалай болса, солай етіп жаздым».

      Ілияс Есенберлин оры шығаруды жоспарлап отырған кітаптар:

      1. «Алтын орда» трилогиясының көркем безендірілген жаңа басылымы — 1999 ж.

      2. «Ілияс Есенберлиннің белгісіз нақылдары, ойлары мен сөздері» жинағы — 2000 ж.

      Ілияс Есенберлин кітаптарының шығарылуына және оларды алуға қа- тысты барлық сұрақтар бойынша «І. Есенберлин атындағы қор» атты қоғамдық қорға, мына мекен-жайға хабарлауды өтінеміз: 480091, Алматы қаласы, Жамбыл көшесі, 67-үй.

      Тел.: 69-45-29, 67-28-30.

      Факс: 69-45-19.

      Суретшілер: Сидоров Г., Бексµлтанов М.

      Теруге 04.05.1998 жіберілді. Басу¬а 28.07.1998 єол єойылды. јалпы 60 х 84 ¹/₈. ја¬азы офсеттік. Офсеттік баспа. јаріп тЇрі «ІnterTіmes». Шартты баспа таба¬ы 73 + 6,5 Шартты бояулы оттискілер. Таралымы 10 000 дана. Тапсырыс № 335.

      јазаєстан Республикасыны¦ Аєпарат жЎне єо¬амдыє келісім министрлігі Республикалыє мемлекеттік єазынашылыє кЎсіпорын «Жедел басып шы¬ару баспаханасы». 480016, Алматы єаласы, Д. А. јонаев кЈшесі, 15/1.

      Есенберлин І.

      КЈшпенділер: Тарихи трилогия. — Алматы: «І. Есенберлин атында¬ы єоры», 1998.— 584 с., ил. 52 с.

      Е 79 ІSBN 9965-01-152-4

      Ілияс Есенберлинні¦ шы¬армашылы¬ында атаєты «КЈшпенділер» трилогиясы негізгі орын алады‚ ол эпикалыє єµлаш-єарымымен‚ оєи¬аларды¦ серпінділігімен‚ єазає тарихыны¦ жанды Ўрі єайталанбас тµл¬аларды¦ бейнесімен‚ тіліні¦ шынайлы¬ымен жЎне айєындылы¬ымен ерекшеленеді.

      Трилогиясы тарихта ешєандай «жо¬алып кетулерді¦» болма¬анын‚ осы ¬асырларды¦ бЎрінде де єазає халєы Јзіні¦ ежелгі жерінде Јмір сЇріп‚ е¦бек еткенін сенімді тЇрде кЈрсетеді.

      Е 4702250201—01 ББК 84јаз7 — 44

      00(05) — 98

      ІSBN 9965-01-152-4

      © Безендіру — «І. Есенберлин атында¬ы єоры», 1998.