Хасанов М. Ғылым теориясы indd
жүктеу/скачать 1,92 Mb. Pdf көрінісі
|
dokumen.pub 9786010412965
| жазықтарға
, жа- 2-бө лім. ғы лым ның пай да болуы және оның тарихи даму ке зең дері 32 зық тар ды жі ңіш ке «жіп ше лер» – жолақтарға , жо лақ тар ды ұсақ «дән ше лер» – атомдарға бө лу бол ды. Де мок рит «әр бір атом өте кіш кен тай, алай да нөл дік емес өл шем ге ие жә не әрі қа рай бө лін- бейді» деп көр се те ді. Ол жо лақ тың ұзын ды ғын он да ғы бө лін бейт- ін бөл шек тер дің мөл ше рі мен анық тайды. Осы жол мен жа зық та- ғы жо лақ тар дың жә не де не де гі жа зық тар дың өза ра бай ла ны сы мә се ле сі ше ші ле ді. Ке ңіс тік тің шек ті аума ғын да ғы атом дар дың са ны се зе ал майт ын дай дә ре же де өте көп бол са да, шек сіз емес. Со ны мен, Де мок рит ілі мі нің ал дың ғы қа рас ты рыл ған ілім- дер ден бас ты ерек ше лі гі – шек сіз бө лін ді ні жоқ қа шы ға руы. Осы лай ша, ол ма те ма ти ка ның теория лық ере же ле рі нің дұ рыс ты- ғы мә се ле сін Про та гор се кіл ді се зіп бі лу ар қы лы тек се ру жо лын қол дан бас тан ше ше ді. Про та гор дың шең бер мен тү зу дің қиылы- суы ту ра лы ойына Де мок рит тің жауабы: «Про та гор ілі мі нің бас- ты бө лі гі бо лып та бы ла тын се зім дер ге сен сек, сы зу анық бол ған сай ын, қиылы су аума ғы кі ші бо ла ды; ал шын ды ғы на кел ген де, ау мақ тың кі ші лі гі сон ша лық, оны кө ріп-се зу мүм кін емес, дұ рыс та ну қа жет». Ма те ма ти ка лық ато мизм теория сын пай да ла на оты рып, Де- мок рит бір қа тар нақ ты ма те ма ти ка лық зерт теу лер жүр гі зіп, жо- ға ры нә ти же лер ге (мы са лы, ма те ма ти ка лық сәу лет жә не кес кін теорияла рын не гіз де ді) қол жет кіз ді. Бұ дан бө лек, Ар хи мед тің айт уын ша, оның әдіс те ме сі Эв до кс қа ко нус пен пи ра ми да ның кө- ле мі ту ра лы теоре ма ны дә лел деу ге кө мек тес ті. Алай да бұл мә се- ле ні ше шу де өте кіш кен тай өл шем дер ді тал дау әді сі қол да ныл- ған ды ғын то лық тай се нім ді лік пен айта ал май мыз. Ол со ны мен қа тар теория лық ма те ма ти ка ны жүйеге ай нал ды ру идея сын ту- дыр ған. Бұл идея ма те ма ти ка ның ак си ома лық не гіз де лу идея сын ұсы на ды, ол кейін нен Пла тон та ра пы нан әдіс те ме лік тұр ғы да да- мы ты лып, Арис то тель де ло ги ка лық маз мұн дал ды. Пла тон (б.д.д. 427 – 347 ж.) – де фи ни тив ті фи ло со фия ның не гі зін са лу шы, оның зерт теу ле рі нің бас ты та қы ры бы – «мәң гі, туыл майт ын бол мыс пен үне мі туыла тын, алай да еш жер де өмір сүр мейт ін бол мыс бар» де ген мә се ле. Ол ма те ма ти ка лық әдіс тер ді фи ло со фия лық не гіз де ме лер үшін ке ңі нен пай да лан ған, ма те ма ти ка лық ілім дер сіз «адам қан- дай та би ғи қа сиет тер ге ие бол са да, ба қыт қа бө ле не ал май ды», яғ ни ең жо ғар ғы идея – ақи қат пен бол мыс тың бар лы ғын тү сі ну- ге кө мек те се тін игі лік ке же те ал май ды. Пла тон ның анық та ма сы 33 2.4. Ан ти ка лық ло ги ка жә не ан ти ка лық ма те ма ти ка бой ын ша, қайы рым ды лық: «... та ны ла тын зат тар дың шы най ылы- ғын көр се те тін, адам ға та ну қа бі ле тін бе ре тін нәр се, бі лім нің жә не ақи қат ты та ну дың се беп ке рі – ол қайы рым ды лық идеясы». Мін сіз мем ле кет жо ба сын жа сай оты рып, ол «қа ла да жо ғар ғы қыз мет ті ие лен гі сі ке ле тін дер ді есеп теу ғы лы мын үйре ну ге ша- қыр ды жә не заң мен бе кі ту ге» ты рыс ты. Пла тон өзі нің диа лог та рын да ма те ма ти ка лық әдіс тер ді жүйелі түр де қол дан ды. Мы са лы, «Ме нон да» фи ло соф гео мет рия лық дә лел деу дің кө ме гі мен «ес ке алу теория сын» не гіз дейді, ол бі- лім – бұл ар ғы дү ниеде гі көр ген дер дің «ес ке тү сі рі луі» дей ді, ал «жан – со зыл ма лы тән дік бас тау лар дан құ рал ған үйле сім ді лік... жан көр ген нәр се ақыл ға сый ым ды...» дей ді. Бұл – пла тон дық та- ным теориясы ның бас ты ұстаны мы. Пла тон ның та ным теориясы на қа ра ған да, оның он то ло гия- сын да ма те ма ти ка ның ық па лы кө бі рек. Ол ма те ри ал дық әлем мен ға рыш «тең дей жә не өз гер мейт ін үл гі де, ақыл мен ой дың кө ме гі мен» құ рыл ған деп сен ді ре ді. «Фи леб» шы ғар ма сын да ол «мәң гі өмір сү ре тін бар лық нәр се бір лік тен жә не көп тік тен тұ ра- ды, оның ше гі бо луы жә не шек сіз бо луы мүм кін» деп пай ым дай- ды. Ол пи фа гор шыл дар ды жо ға ры ба ға лай ды, олар ды тек ті, түр ді ажы ра ту жә не олар дың су бор ди на циясын ор на ту өне рі ре тін де «диа лек ти ка» әді сі нің не гі зін са лу шы лар деп көр се те ді. Пла тон- да ғы «Эй дос» пен пи фа гор шыл дар дың «сан да ры» – әлем де орын алып отыр ған бар лық нәр се нің бас тап қы кө рі ніс те рі. «Бі рақ пи- фа гор шыл дар дан айыр ма шы лы ғы Пла тон да көп түр дің ішін де гі бі рың ғайы, се беп пен мақ сат ре тін де «сан» емес «идея» көр се ті- ле ді. «Сан дар» – «идея лар» мен зат тар дың ара сын да ғы ұғы нық ты дә не кер. Өз гер мейт ін, же тіл ген идея лар ды зат тар дың се бе бі жә не бей- не ле рі не те ңей оты рып Пла тон, се зі ле тін зат тар мен идея лар дан бө лек ма те ма ти ка лық шын дық бо ла ды деп көр се те ді. Оның се- зім дік зат тар дан айыр ма шы лы ғы мәң гі жә не қоз ға лыс сыз, ал идея лар дан айыр ма шы лы ғы ма те ма ти ка лық шын дық тар бір-бі рі- не ұқ са са, идея бар лық уа қыт та жал ғыз. Пла тон ның айт уын ша, ма те ма ти ка лық ғы лым дар (ариф ме ти- ка, гео мет рия, аст ро но мия жә не гар мо ния) адам ға құ дай лар та- ра пы нан сый ға тар тыл ған, олар сон дай-ақ «сан ды ту дыр ды, уа- қыт идея сын бер ді жә не әлем ді зерт теу қа жет ті лі гін ту ғыз ды». Ма те ма ти ка ның бас тап қы кез де гі мақ са ты «адам жа ны ның бас қа 2-бө лім. ғы лым ның пай да болуы және оның тарихи даму ке зең дері 34 іс тер мен бұ зыл ған жә не со қыр бол ған ағ за сын та зар ту жә не жан- дан ды ру» бол ды, осы ар қы лы ақи қат қа көз жет кі зу ге мүм кін бо- ла ды деп са на ды. Пла тон сол уа қыт та ке ңі нен қол да ны ла тын ма те ма ти ка лық объек ті лер дің та би ға тын тү сін ді ру ісі не сын мен қа рай ды. Ма те- ма ти ка лық об раз дар ды бол мыс тың ақи қат зат та ры ның кө рі ні сі ре тін де қа рас ты ра ке ле, ма те ма тик тер өз зерт теу ле рін де се зім дік бей не лер мен гео мет рия лық ере же лер ді кең қол дан ды. Пла тон ма те ма ти ка лық объек ті лер ма те ри ал дық әлем нен оқ шау өмір сү- ре ді, олар ды тек ра ционал ды жол мен бі лу ге бо ла ды деп тұ жы- рым дайды. Ма те ма ти ка лық ілім дер дің та ри хи қа лып та су жүйе сін де Пла- тон ақыл ды да мы та тын, де дук тив ті ком по не нт ті ерек ше леп, оны ма те ма ти ка деп атай ды. Ма те ма ти ка ның та ри хы мис ти фи ка ция- лан ды (адас ты), ал теория лық бө лім де рі есеп теуіш ап па рат қа ке- рі қой ыл ды, қо сым ша анық та ма лар аума ғы ба рын ша та рыл ды. Осын дай күй де ма те ма ти ка лық та ным ның кей бір шы найы жақ- та ры Пла тон ның объек тив ті идеа лизм жүйе сін құ ру дың не гі зі бол ды. Се бе бі ма те ма ти ка өз ді гі нен идеализм ге алып бар майды, ал идеа лис тік жүйе лер ді құ ру мақ са тын да оны елеу лі түр де өз- гер ту ге ту ра ке ле ді. Пла тон ма те ма ти ка лық та ным ның бір қа тар ма ңыз ды әдіс те- ме лік мә се ле ле рін қа рас тыр ды, олар: ма те ма ти ка ның ак си ома- лық үл гі де құ ры луы, ма те ма ти ка лық әдіс тер мен диа лек ти ка ның ара сын да ғы қа ты нас ты зерт теу, ма те ма ти ка лық бі лім нің бас ты фор ма ла рын тал дау. Дә лел деу үде рі сін де кей бір дә лел ден ген заң- дар дың жи на ғы бір жүйеге бі рік ті рі ле ді, бұл жүйе дә лел ден бейт- ін ере же лер ді де қам ти ды. Ма те ма ти ка лық ғы лым дар дың ба сы «бол жам дар дан» бас тал ған дық тан, бұл кейін құ рыл ған заң ды- лық тар дың ақи қат ты лы ғы на кү мән ту ды ра ды. Алай да Пла тон бұл кү мән ді не гіз сіз деп са най ды. Оның тү сін дір ме сі бой ын ша, ма те ма ти ка лық ғы лым дар «бол жам дар ды пай да ла на оты рып, олар ды не гіз дей ал мауы мүм кін», ал бол жам дар диа лек ти ка ның кө ме гі мен өз не гі зін та ба ды. Ма те ма тик тер Пла тон ның дү ниета ным жүйесі мен әдіс те- ме сін сын ға ал ға ны мен, оның идеа лис тік тұ жы рым да ма сы ның не гіз де рі не тиіс пей ді. Пла тон ның ма те ма ти ка лық әдіс те ме сі нің ор нын едәуір өнім ді әдіс те ме мен ал мас ты ру үшін оның идея лар жай лы ілі мін, оның фи ло со фиясы ның бас ты бө лім де рін – ма те- 35 2.4. Ан ти ка лық ло ги ка жә не ан ти ка лық ма те ма ти ка ма ти ка ға көз қа ра сын сы ни тал дау қа жет бол ды. Бұл мін дет Пла- тон ның шә кір ті Арис то тель дің үле сі не ти ді. жүктеу/скачать 1,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|