Хасанов М. Ғылым теориясы indd
жүктеу/скачать 1,92 Mb. Pdf көрінісі
|
dokumen.pub 9786010412965
| Аристотель
(б.д.д. 384 – 322 ж.) – ал ғаш қы Ұс таз, «ежел гі нің ең ұлы фи ло со фы» ре тін де та ны мал. Оның шы ғар ма ла ры ғы лы- ми жә не фи ло со фия лық бі лім нің бар лық са ла сын қам ти ды. Ста- ги рит бі лім нің да му ына ерек ше на зар ау дар ды. Ежел гі Гре кияның ға лым да ры қа рас тыр ған фи ло со фия, ло ги ка, пси хо ло гия, жа ра ты- лы стану, тех ни ка, сая сат, эти ка жә не эс те ти ка мә се ле ле рі Арис то- тель де то лық тай жә не жан-жақ ты ашып көр се тіл ді. Ғы лым та ри хы үшін оның та би ғи-ғы лы ми ба ғы тын да ғы шы ғар ма ла ры ның («Фи- зи ка», «Ас пан ту ра лы», «Жа ну ар лар дың бө лік те рі ту ра лы» жә не т.б.) ма ңы зы зор. Ол ма те ма ти ка бой ын ша нақ ты зерт теу лер жүр- гіз бе ген, алай да ма те ма ти ка лық та ным ның ма ңыз ды жақ та ры на те рең фи ло со фия лық тал дау жа са ған, бұл кейін гі ұр пақ ма те ма тик- те рі нің қыз ме ті үшін әдіс те ме лік не гіз ге ай нал ды. Арис то тель дің уақы ты сы на дейін теория лық ма те ма ти ка елеу лі жол ды ба сып өтіп, жо ғар ғы да му дең гейіне жет кен бо ла- тын. Ма те ма ти ка лық та ным ды фи ло со фия лық тал дау дәс тү рін жал ғас ты ра оты рып, Арис то тель ғы лы ми бі лім ді иге ру тә сіл де- рін рет теу, та ным дық қыз мет ті мақ сат қа сай жүр гі зу өне рі ту ра- лы мә се ле лер ді ал ға тарт ты. Бұл қыз мет « сау ат ты лық» жә не «іс ті ғы лы ми тұр ғы да бі лу» бө лім де рі нен құ ра ла ды. Арис то тель дің айт уын ша, «та ным дық қыз мет тің бас тап қы бө лі гі – бұ рын ғы бі лім ге не гіз дел ген оқы ту... Ма те ма ти ка лық ғы- лым да, бас қа өнер лер де (дәл) осы тә сіл дің кө ме гі мен алы на- ды». Бі лім ді біл мес тік тен ажы ра ту үшін Арис то тель «осы са ла да кей бір ой шыл дар дың айт қан өзін дік пі кір ле рін» тал дау қа жет деп са най ды. Со сын пай да бол ған күр де лі лік тер дің жауа бын та бу қа- жет ті гін ұсы на ды. Бұл тал дау «не (зат) бар, не үшін (ол) бар, (ол) бар ма жә не не бар» де ген сауал дар ға жауап та бу ға кө мек те се ді. «Іс ті ғы лы ми тұр ғы да бі лу дің» құ ры лы мын анық тайт ын бас- ты прин цип – бар лық нәр се нің тү бір те гін анық тау жә не бар лы- ғын тү бір тек тен алып пай да ла ну. Бі лім ді тү бір тек тен ту ды ру дың әм бе бап тә сі лі – дә лел деу деп көр се те ді Арис то тель. «Бі лім ді бе- ре тін сил ло ги зм ді мен дә лел деп атай мын, – деп жа за ды Арис то- тель. Дә лел деу ілі мі нің теориясы Арис то тель дің «Ор га нон» ең бе- гін де маз мұн дал ған. Бұл теория ның бас ты ере же ле рін бө лім дер ге топ тас ты ру ға бо ла ды, олар дың әр қай сы сы ма те ма ти ка ны дә лел- деу ші ғы лым ре тін де гі бір қы рын ашып кө ре те ді. Бұл бө лім дер- 2-бө лім. ғы лым ның пай да болуы және оның тарихи даму ке зең дері 36 дің ұстана тын қа ғи да сы: «не ге қа тыс ты дә лел де ну де, не дә лел де- ну де жә не не ге не гіз де ліп дә лел де ну де» мә се ле сін анық тау. Осы- лай ша, Арис то тель объек ті ге, зат қа жә не дә лел деу құ рал да рын са ра лап қа рас тыр ған. Ақыл ға сия тын шын дық тың бас тау ла ры ту ра лы ілім Арис то- тель дің «Ме та фи зи ка» деп ата ла тын трак тат тар жи на ғын да кел ті- ріл ген, бұл ең бек тің бас ты мін де ті – ақыл дан тыс ақи қат ты зерт- теу. Арис то тель де гі тү бір тек – «дә лел деу ші» ғы лым ның ір ге сін қа лаушы бас ты нәр се; тү бір тек ғы лым ды бас қа лар дан ерек ше- леп, оның на ғыз мә нін ашу ға кө мек те се ді. Се бе бі әр бір ғы лым- ның бас та ма сы на, оның түп кі те гі не на зар сал мас тан, оның мә нін то лық тай ашу мүм кін емес. Кез кел ген «дә лел де не тін зат ты не құ бы лыс ты» түр лі ше, ке ңі нен тү сін ді ру ге бо ла ды. Бір жа ғы нан алып қа ра ған да, бұл жай ға на дә лел деу ші сил ло гизм. Осы жай сил ло ги зм дер ден теория лар жа са лып, дә лел деу ші ғы лым ның қаң қа сы құ ры ла ды. Бұ лар теория лар жүйесі нен тұ ра тын ғы- лым ды ту ды ра ды. Алай да дә лел дер дің бар лы ғы теорияны жа са- май ды. Теорияға айна луы үшін ол дә лел де не тін ұсы ныс тар дың маз мұ нын қам ти тын бел гі лі бір та лап тар ға сәй кес ке луі қа жет. Ғы лы ми теория ның ая сын да бір қа тар қо сым ша анық та ма лар орын ала ды, олар не гіз гі бо лып та был ма са да, теория ның та қы- ры бын ашу ға кө мек те се ді. жүктеу/скачать 1,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|