Хасанов М. Ғылым теориясы indd

113
5.2. Фи ло со фия мен ғы лым да ғы шын дық мә се ле сі, ғы лы ми шын дық өл шем де рі
Кор рес пон ден ция теориясы на қар сы дә лел дер ге сүйен сек, 
шы найы ұқ сас тық қа не гіз дел ме ген сәй кес тік тек кон вен ционал-
ды бо лып та бы ла ды, алай да ой мен зат не ме се ой мен әре кет се-
кіл ді әр тип тес фе но мен дер ді қа лай ша ұқ са ту ға бо ла ды де ген сұ-
рақ туады.
Үйле сім ді бі лім жүйе сін де гі іш кі эле ме нт тер әлем нің кей бір 
құ бы лыс та ры мен сәй кес пей қа луы мүм кін, осы тұс та ко ге рен ция 
теориясы на қар сы дау тууы мүм кін. Се бе бі кей де бі лім дер дің өза-
ра үйле сім ді лі гі нің ло ги ка сы бі лім дер дің ұқ сас ты ғы ның қи сы ны-
на қай шы ке ле ді. 
«Пай да әке ле тін» қа те лік тер ақи қат ре тін де та ны луы мүм кін, 
алай да мұн дай қа те лік тер кез кел ген уа қыт та пай да лы бо лу дан 
қа ла ды, осы кез де ақи қат өз дең гейін сақ тап қа ла ал май ды, осы 
уа қыт та праг ма ти ка лық теорияға қар сы пі кір лер туады.
Праг ма тик тер ақи қат қа бе ріл ген клас си ка лық анық та ма дан 
бас тарт ты, олар «ақи қат – жал ған» ұғым да рын «се нім – кү мән» 
ұғы мы мен ал мас ты ру ды ұсын ды. Се нім – адам ның ті ке лей (се-
зім дік бей не лер) не ме се қо сым ша құ рал дар дың кө ме гі мен (әң гі-
ме, ақ па рат) ал ған бі лім ді еш қан дай дә лел сіз ақи қат деп қа был-
дауы. Адам пі кір лер ге қа ра ған да, өз се зім де рі не кө бі рек се не ді. 
Ол бас қа лар дың ойла ры мен әң гі ме ле рі не көп се нім біл ді ре бер-
мейді. Алай да бар лық бі лім ді тә жі ри бе де сы нап кө ру мүм кін ді гі 
шек теу лі бол ған дық тан, адам екін ші, үшін ші тип те гі бі лім дер ді 
пай да ла ну ға мәж бүр. Кө бі не бі лім нің бұл үш тү рі бір-бі рі не қай-
шы ке ле ді, сон дай-ақ түр лі ақ па рат көз де рі нен алын ған бі лім дер 
де сәй кес кел меуі мүм кін. Сон дық тан адам бі лім алу дың кей бір 
көз де рі не ба сым ды лық бе ріп, олар ды бас қа лар мен са лыс тыр ған-
да се нім ді деп қа был дайды.
Ді ни се нім нің жағ дайы мүл дем бө лек. Бел гі лі бір дін дер дің 
әр қай сы сын да ғы ді ни дәс түр лер әр түр лі бо лып ке ле ді, осы ған 
қа ра мас тан се нім нің әр түр лі мо дель де рін бі рік ті ре тін жал ғыз се-
беп – ол «бел гі лі бір нәр се ге де ген се нім».
Ді ни се нім бел гі лі бір «ин тел лек ту ал дық өл шем ге» ие, өйт-
ке ні ол бол мыс тың та би ға ты на қа тыс ты кей бір ақи қат ты мой ын-
дауға не гіз де ле ді. Се нім не гі зін де қа был дан ған бі лім нің бас қа бі-
лім дер ден айыр ма шы лы ғы мұн да ақи қат ты та ну үде рі сі не адам-
ның ер кі қа ты са ды. 
Се нім ді лік мә се ле сі теория лық ере же лер ге қа тыс ты емес, ол 
ма ғы на ның дұ рыс ты ғы на бай ла ныс ты. Фи ло со фия та ри хын да ғы 

5-бө лім. ғылыми бі лім нің құрылымы
114
мәң гі біт пес дау – бұл біз ден тыс сырт қы әлем нің бар екен ді гін 
дә лел деу мә се ле сі. Реа лис тер мен олар дың қар сы лас та ры ның (олар 
әр уа қыт тар да скеп тик тер, аг нос тик тер жә не со лип сис тер деп атал-
ды) ара сын да ғы пі кір та лас бір де кү шейіп, бір де бә сең деп отыр ды. 
Бі лім алу көз де рі нің се нім ді лі гі не бай ла ныс ты се нім нің түр-
ле рін бө ліп көр се ту ге бо ла ды: 
– өмір лік тә жі ри бе мен дұ рыс ма ғы на се зім ор ган да ры ар-
қы лы алын ған ті ке лей бі лім ға на се нім ге лай ық екен ді гін 
көр се те ді, ал бас қа бі лім дер ге кү мән мен қа рау қа жет;
– сол өмір лік тә жі ри бе адам ды қо ғам та ра пы нан ма құл дан-
ған ақ па рат көз де рі не се ну ге ша қы ра ды, се бе бі бұ лар дың 
ор нын дәс түр жә не қо ғам дық пі кір бе кіт кен;
– со ны мен қа тар ақыл да елеу лі рөл ат қа ра ды, ол бі лім ді бар-
лы ғы на бел гі лі дә лел дер жүйесі не сүйе ніп қа был дайды. 
Мұ ны Ба тыс тың ин тел лек ту ал ды эли та сы қа лып тас тыр-
ды, алай да бас қа мә де ниет тер де де кө рі ніс бе ре ді;
– ді ни та ным бі лім алу дың бас ты кө зі ре тін де ті ке лей жұм-
бақ тә жі ри бе ні ал ға тарт ты. 
За ма науи ма те риализм, оның ішін де диа лек ти ка лық ма те-
риализм бой ын ша ақи қат де ге ні міз – объек ті нің суб ъект са на сын-
да ғы ба ра бар кө рі ні сі. Бас қа ша айт қан да, оның фор ма сы суб ъек-
тив ті бол ға ны мен, маз мұ ны жа ғы нан объек тив ті. Та ным ның ма-
те риалис тік теориясы ақи қат тың дәс түр лі тұ жы рым да ма сын нақ-
ты лай тү се ді, ол «объек тив ті шын дық», «суб ъек тив ті шын дық», 
«аб со лют тік шын дық», «са лыс тыр ма лы шын дық», «шын дық тың 
нақ ты лы ғы» ұғым да ры ның өза ра бай ла ны сын ашып көр се те ді. 

жүктеу/скачать 1,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: