­Қы­тай­да­ғы­ғы­лы­ми­бі­лім­нің­бас­тау­ла­ры

2-бө лім. ғы лым ның пай да болуы және оның тарихи даму ке зең дері
20
ме ди ци на сы ның ата сы, б.д.д. 446 – 377 жыл да ры өмір сүр ген грек 
дә рі ге рі Гип пок рат тың ең бек те рі кейін гі уа қыт қа жа та ды. «Нэй-
Цзин» – әлем де гі ең ежел гі ме ди ци на лық трак тат. Он да қы тай-
лық дә рі гер лер дің ал дың ғы ұр пақ та ры жи нақ та ған ме ди ци на лық 
тә жі ри бе ле рі бі рік ті рі ле ді, Қы тай дың дәс түр лі дә рі гер лік өне рі-
нің жүйесі не гіз де ле ді, қы тай лық дә рі лік те ра пияның, сон дай-ақ 
ине мен ем деу жә не күй ді ріп ем деу, аку пу нк ту ра ның не гіз де рі бе-
рі ле ді. 
Қы тай ме ди ци на сы ның та ри хын да ғы жә не бір ма ңыз ды ке зең 
– фар ма цев тер ге ар нал ған рес ми ере же лер жи на ғы ның қа лып та-
суы. Ли Шич жен 1578 жы лы өзі нің өмір бойы жаз ған «Бэн-Цзяо 
Ган-Му» фар ма цев ти ка лық жи на ғын шы ға ра ды. Біз ге дейін ал ты 
мың нан ас там қы тай ме ди ци на лық кі тап та ры жет кен, олар да ем-
деудің әр түр лі тә сіл де рі ту ра лы жа зыл ған, ол қы тай дә рі гер ле рі 
та ра пы нан қа зір гі күн ге дейін анық та ма лық құ рал ре тін де қол да-
ныс қа ие. 
Қы тай ме ди ци на сын да ауру дың ал дын алу ға ар нал ған дә-
рі гер лік үне мі ма ңыз ды орын ал ған. Ауру лар ды ем деу идеясы 
Ежел гі Қы тай дың біз дің күн ге дейін жет кен дә рі гер лік мұ ра сын-
да ал ғаш қы орын да тұр ды. Мы са лы үшін «Нэй-Цзин» ең бе гі нің 
бі рін ші бө лі мін де адам ның өз ден сау лы ғын қа лай сақ тау ға бо ла-
тын ды ғы ту ра лы жа зыл ған. Ол ги гиена лық ша ра лар ды қол да ну-
дан жә не па ра зит тер мен кү ре су ді си пат тау дан бас та ла ды. 
ІV – ХІІ ға сыр лар да ғы даос тық трак тат тар да («Ас пан
ас ты 
кі тап ха на сы ның же ті кі та бы») «Ден сау лық құ пияла ры» ашып 
көр се тіл ді жә не са лауат ты өмір ту ра лы то лық ұсы ныс тар бе ріл ді. 
Әйгі лі даос тық дә рі гер Сунь Сы мяо (VІІ ғ.) – ме ди ци на, фар мо-
ко пея, ги гиена бой ын ша бір қа тар клас си ка лық ең бек тер дің ав то-
ры, өз тә жі ри бе сін де «рух ты сақ тау, қуат ты жат тық ты ру» жә не 
қор ша ған ор та дан қуат алу әді сін кең қол дан ған. «Мәң гі өмір сү-
ру ге қол жет кі зу ге» ар нал ған даос тық іш кі жұ мыс жат ты ғу ла ры-
ның бас ты мақ са ты – ал тын дә рі ні, яғ ни мәң гі лік өмір дің ұры ғын 
«өсі ру», «қа лып тас ты ру». Даос тар адам ға ту мы сы нан бе ріл ген 
іш кі энер гия ның «жер бе тін де гі» сырт қы энер гия мен өза ра әре-
кет тес ті гі не ба са на зар ауда ра ды. Сырт қы энер гия қор ша ған ор-
та мен қа рым-қа ты нас қа түс кен де, яғ ни ты ныс ал ған да, та мақ тан-
ған да жә не т.б. жағ дай лар да жа ңа рып оты ра ды деп есеп тел ген. 
«Мәң гі лік өмір дің» ке піл ді гі ру ха ни энер гия мен биоло гиялық 
үде ріс тер дің үйле сім ді лі гін де жа тыр. Бар лық ауру лар дың се бе-

21
2.2. Қы тай да ғы ғы лы ми бі лім нің бас тау ла ры
бі осы екі бас тау дың үйле сім сіз ді гі нен бо лып отыр. Қы тай дә рі-
гер ле рі нің айт уы бой ын ша, адам ды «қо рек тен ді ре тін» та за іш кі 
энер гия (ин ци) адам ағ за сы ның энер ге ти ка лық жүйе сін құ райт-
ын ме ри ди ан дар дың ішін де шо ғыр лан ған; ал сырт қы жа ңа рып 
оты ра тын, «қор ғаушы» энер гия (вэй ци) адам ағ за сын ин фек ция-
лар дан, суық тан жә не бас қа да жа зым дар дан қор ғайды, ол «те-
рі де, бұл шық ет те ор на ла сып, кө кі рек пен қа рын да» та ра ла ды. 
Рух пен де не ні же тіл ді ру дің, мәң гі өмір дә рі сін өсі ру дің мә ні ағ-
за да ғы өмір лік үде ріс тер ді «ке рі ай нал ды ру да», өзін-өзі жа сар ту-
да жа тыр. Бұ ған «ас пан нан ал дың ғы энер гия» қо рын «ас пан нан 
кейін гі энер гия ның» үз дік сіз то лық ты рып оты ру ына ба ғыт тал ған 
ру ха ни жә не фи зи ка лық тә жі ри бе нің ар қа сын да қол жет кі зі ле ді.
Даос тық әде биет тер де мұн дай «іш кі жұ мыс тың» мә ні мы на дай 
фор му ла мен си пат та ла ды: «ұрық ты жат тық тыр (яғ ни бас тап қы 
энер гияны), ол ты ныс қа ай нал сын; ты ныс ты жат тық тыр (зейін ді 
іш тей шо ғыр лау жо лы мен), ол рух қа ай нал сын; рух ты жат тық-
тыр, ол бос тық қа қайт сын (яғ ни Даоға, әлем дік үйле сім ді лік ке)».
Юань әуле ті ке зін де өмір сүр ген даос Ли Дао-Чунь өзі нің 
«Ор та ша лық жә не үйле сім ді лік ту ра лы шы ғар ма лар жи на ғын-
да» бы лай деп жа за ды: «Адам – бар лық жа ра ты лыс тың ішін де гі 
ең ру ха ни құ ді рет ті сі. Әлем нің ке ңіс ті гі мен уа қыт оның қо лын-
да. Оның де не сін де шек сіз өз ге ріс тер туады. Тағ дыр (адам ның) 
ты ныс ар қы лы, та би ғат (адам ның) рух ар қы лы кө рі ніс бе ре ді. Рух 
жү рек ке тиел ген. Ты ныс де не де шо ғыр лан ған. Адам ның өмір жо-
лы осы лар дың ор та сын да». 
Қы тай мә де ниетін де тұл ға лық же ті лу идеалы өнер дә ре же сі-
не дейін кө те ріл ген. Ол Ас пан ас ты елі нің ежел ден қа зір гі кез ге 
дейін гі тұр мы сы ның бар лық са ла сын қам ти ды. Даос тық тар дың 
көз қа ра сы бой ын ша, бар лық іс те, «не ке ты ныш ты ғын сақ тау өне-
рін де» де ке мел ге жет кен «да на адам» өзі үшін қан ша өмір сүр се, 
өз ге лер үшін де сон ша лық ты өмір сү ре ді. Қы тай сек со ло гиясы-
ның та мы ры б.д.д. IV – II ға сыр лар ға ба рып ті ре ле ді. Тань әуле ті 
ке зін де-ақ (б.д. 618 – 907 ж.) қы тай лық дә рі гер лер ала пес ауруы-
ның жұқ па лы ке сел екен ді гін бі ліп, нау қас тар ды де ні сау адам-
дар дан оқ шау ұс та ған. Бас тап қы да олар ды шөп тер мен ем де ген, 
кейін ек пе жа сай бас та ған.
Ше шек ауруы ның ал дын алу үшін ек пе жа сау ең ал ғаш ба-
тыс тық тар дың ойла ға нын дай ағыл шын дә рі ге рі Джен нер (1749 
– 1823) та ра пы нан жүр гі зіл ген жоқ. Оған дейін бес ға сыр бұ рын 

2-бө лім. ғы лым ның пай да болуы және оның тарихи даму ке зең дері
22
Қы тай да ше шек ке қар сы егу жа сал ған. Мұн да ша ша мен он бі-
рін ші ға сыр да ше шек пен ауыра тын нау қас тар дан алын ған са ры су 
даяр ла нып, сау адам дар ға ал дын алу үшін егіл ген бо ла тын. Қы-
тай лық «Ше шек ауруына қар сы ек пе ту ра лы жа ңа кі тап» ең бе гі 
(Чжун тоу Хин-жу) – им му но ло гия са ла сын да ғы жа ңа шыл ең бек-
тер дің бі рі, ол XVI ға сыр дан бас тап бел гі лі бол ды.

жүктеу/скачать 1,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: