Хрестоматия

113 
сөздік қорын зерттеген, сөйтіп, түркі тілдерінің салыстырмалы 
грамматикасын жазған. 
Сонымен қатар кітапта түркі халықтарының рухани өмірі 
мен қоғамдық
тіршілігін көрсететін әдеби мол мұралар бар. 
Одан астрономия, география, медицина, тарих, этнографияға 
қатысты мәліметтерді табуға болады. Ауызша әдебиет үлгілері; 
қаһармандық өлеңдер, жұмбақтар, мақал-мәтелдер, аңыз, ерлік, 
ғашықтық жырлар, сүйіспеншілік жайлы өлеңдер жинақталған. 
Қашғари сөздігі Еуропаға XX ғасырдың басында белгілі 
болған. 1915-1917 жылдары – Стамбулда, 1960-63 жылдары 
Ташкентте басылып шықты. Қазіргі қазақ тіліне әдеби жағы 
аударылған (М. Қашғари. «Диуани лұғат ат-түрк»/ Аударған 
X.Сүйіншәлиев. – А., 1968.). Төмендегі аударма кітаптан 
алынды. 
«ДИВАНУ ЛУҒАТ АТ-ТУРК» (үзінді) 
ТАНГУТТАРҒА ҚАРСЫ КҮРЕС ЖЫРЛАРЫ
63
1.
Қатұнсіні йоғылады 
Танғұт бәгін йағылады 
Қаны ақып зағылады 
Бойұн сұвын қызыл сағды 
2.
Әрен алпы оқуштылар 
Қыңыр көзін бақыштылар 
Қамұғ толмұн тоқуштылар 
Қатұнсің деп ұрандады 
(хабарлады) 
Таңғұт бегімен айқасты 
(жаулады) 
Қаны ағып (олардың) 
заулады. 
Мойнынан қызыл су 
саулады. 
Алып ерлер (жекпе- 
жекке) ұғысты (тұрысты) 
Қыңыр (өшті) көзбен 
бағысты 
Барлық қару-жарақтары-мен 
соғысты.
63
Тангуттар – тибеттік қытайлар.

114 
Қылыш қыңқа күшүн 
сығды 
3.
Тәлім башлар 
йұвалдымат 
Йағы андын йавалдымат 
Күдші анын кәвілдімәт 
Қылыдш 
қынқа 
күдшүн 
сығды 
4.
Таңғұт һаны 
йұбылады 
Өлүм бірлә төпүләді 
Қаздашлары табалады 
Өлүм көрүб йүзі ағды 
5.
Бәгім өзін оғұрлады 
Иарағ біліб оғұрлады 
Ұлығ тәңрі ағырлады 
Анын құт қыв төзі тоғды 
6.
Таңғұт сүсін үшікләді 
Кіші ышын әлкіләді 
Әрін атын бәлелкләді 
Бұлұн болыб башы тығды 
Қылыштары (қан бөккен) 
қынабына күшпен (әрең)
сыйды. 
Тәмәм (көп) бастар 
жойылды (көп жаудың 
бастары шабылды). 
Жау осылай жеңілді. 
Күші оның (жаудың) 
сарқылды. 
Қылыштарымыз (қанға 
бөккен) қынабына зорға 
сыйды. 
Таңғұт ханы (Қатунсин 
бекті) алдады 
Өлтіре соққы берді (оған) 
Туыстары (оны) табалады. 
Ұят көріп жүзі шыдамады. 
Бегім өзі безіп кетті 
(жарқ беріп) жалтарып кетті. 
Ұлы тәңірім (оны) 
жарылқады. 
Осыдан оған (құт көзі) бақ 
қонды. 
Таңғұттардың (ол) зәресін 
ұшырды. 
Кісінің ісін (тағдырын) 
тәлкек етті. 
(Тұтқын) адамдары мен 
аттарын үлестірді (сыйға 
тартты). 
Тұтқын болып (олар) бас 
иді. 
7. Йағы бәгдін ұз-
Жаулар бектен ұйқтады 

115 
дұқлады 
Көрүб сүні аздықлады 
Өлүм аны қонұқлады
Ағыз ідшрә ағұ сағды 
8. Аны йәтіб сүңүләді 
Башын йандұрұ йаңыла-ды 
Әрен байұб мұңіләді 
Анын алпын қыра боғды 
9. Қозы қықрыб оғұш 
тәрдім 
Иағы қарұ кіріш құрдұм 
Тоқұш ідшрә ұрұш бәр- 
дім 
Әрән көрүб башы тығды 
10. Өзін өгніб ұрылады 
Иарық йәріг қарылады
Атығ кәмшіб ұрылады
(қажыды),
Соны
(Бектің күшін) 
көріп азғындады. 
Өлім оларды қонақша 
қабылдады. 
Ауыздарына у ішірді 
(құйды). 
Оны (жауды) қуып жетіп 
сүңгіледі (найзамен 
шанышты). 
(Жаудың) басына жаңа 
(жара) қасірет орнатты. 
Ерлер байып мұңылады 
(арылды, қуанышқа 
бөленді). 
Олардың (жаудың) ба-
тырларына бұғау салды. 
Құзға қышқырып 
(төмендегілерге айқайлап) 
жұртты жинадым. 
(Жауға қарсы) жақ тарттым 
(қару жұмсадым). 
Тоғыз рет ұрысқа кірдім 
(бардым), 
Жау (күшімізді) көріп 
басын тықты (бас сау- 
ғалады). 
Өзін (көкірекке ұрып) 
көтеріп бос мақтанған еді, 
Жарық жерді қарыштады
(қадамдады). 
Атына қамшы ұрды (сал- 
ды). 

116 
Ұфұт болұб түбү ағды 
11. Ұқылашым әрік 
болды 
Әрік болғұ йәрі көрді
Бұлт әрүб көк өртүлді 
Тұмаң төрүб толы йағды 
12. Кәдшә тұрұб йорыр 
әрдім 
Қара қызыл бөрі көрдім 
Қатығ йаны құра көрдүм 
Қайа көрүб бақұ ағды 
13. Ұздү барұб окүш 
эвдім 
Тәлім йүріб күдші кәвдім 
Атым бірлә тәгү эвдім 
Мәні көріб йіні ағды 
Ұятқа қалып төбеге ауды 
(төбе асты), (ұятын мо-
йындап көзден тайды). 
Ықыласым тәрік болды 
(Ақылым әртарапқа 
бөлінді), 
Тәрік көңіліме жар көрін- 
ді. 
Бұлт көтеріліп, көк бүр- 
кенді, 
Тұман тұрып, бұршақ 
жауды. 
Кешпен тұрып жүре 
бердім, 
Қара, қызыл бөрі (қасқыр) 
көрдім. 
Жағымды қатты тартып 
(даяр) тұрдым. 
Қайырыла қарап (қасқыр-
лар) қырдан асты. 
(Қасқырды) қуам деп өзім 
алқындым, 
Қалмай қуып (қасқырды)
қалжыраттым. 
Атыммен (қасқырға) 
жетіп (соғуға) асықтым. 
Мені көріп (қасқырдың) 
жүні үрпиді. 
14. Ұтым тұтүб қозды
дшалды 
Аның түсін қыра йолды 
Башын алыб қозды салды 
Боғаз алыб түкәл бағды 
Итім (қасқырды) ұстап 
шалып тастады. 
Оны (қасқырды) талап, 
талқанын шығарды. 
Басынаналып(бүріп)сілкіледі 
Бауыздаудан алып түгел 

117 
15. Қара түнүг 
кәдшүрсәдім 
Ағыр ұны ұдшұрсадым 
Иәтікәніг қадшұрсадым! 
Сақыш әдшәр күнүм тоғды 
16. Аға бүктір узә 
йордым 
Барлық йақыб қыйа көрдім 
Аны біліб тақы бардым 
Түкәл йағы тозы тоғды 
17. Абаң қолсам ұздұ 
барыб 
Тұтар әрдім сүсін тарыб 
Бұлұн қылыб башы йарыб 
Иолұғ бардша маңа йығды 
18. Әвін барқын са-
тығсады 
Иолұғ бәріб йарығсады 
Тіріг әрсә тұрұғсады
Анар сақындш күні тоғды 
19. Әрән ыздыб сөкә 
тұрды. 
Башы бойнын сәкә тұрды 
тұнықтырды (өлтірді). 
Қара түнекті
қашырдым. 
Ауыр түсімді ұшырдым. 
Жеткінектер (дәуірі тез) 
өткіздім. 
Есепті (санаулы) күнім 
толды (жетті). 
Асудан асып, алға жүрдім, 
Жақындап барып бір 
қарайған (адам) көрдім 
Оны біліп (танып) ілгері
жүрдім. 
Түгел жау тозаңы торы- 
ды (басып тұрды). 
Қаласам оның (жау-дың) 
артынан қалмас едім. 
Тұтқындар едім (жау 
қолын) бостырып. 
Бұдын (құл) қылып, басын
жарып, 
(Бірақ) ол өз басының 
құнын берді. 
Ол барлық мүлкін (үйін) 
сатпақ болды. 
Алым беріп жатпақ болды 
Тірі қалғысы келді. 
(Осылайша) оған қайғы 
күні туды. 
Оның жауынгерлері менің 
алдыма жығылды 
(тізе бүкті), 
Бастырып, мойындарын иді 

118 
Ұфұт болып бүкә тұрды 
Ұздұ қамма тәбән бағды 
20. Ұздұ бәріб бошұттұм
Тавар йолұғ ташұттым 
Әрән әссін ашұттым 
Иүкүн бардша өзі дшағды 
(құлшылық қылды). 
Ұятты боп, бұғып (қалды). 
Өлтірме, жойма мүлде
деп өтінді 
Еркіндік беріп босаттым. 
Дүние-мүлкін тапсырттым. 
Барлық ар-ұяттан арылттым. 
Барлық мүлкін өзі жиды 
(буды). 
АЛЫП ЕР ТҰҢҒАНЫ ЖОҚТАУ 
66. Алп ер Тұңға өлдүмү 
Әсіз аздұн қалдымү 
Өзләк өдшін алдымү
Әмді йүрәк йүртілүр 
67. Өзләк йарав көзәтті 
Овра тазақ ұзатты
Бәгләр бәгін азұтты 
Қадшса қалы құртұлұр 
68. Өзләк күні тавратұр 
Иәлңық күдшін кәврәтүр 
Әрдің аздұн сәврітүр 
Қадша тақы артылұр 
69. Өгрәйүкі мұндағ оқ 
Мұнда оздун таңдав оқ 
Алып Ер Тұңға өлгені ме, 
Әзіз (жалған) дүние қалғаны 
ма, 
Тағдыр өшін алғаны ма, 
Енді жүрек жыртылды 
(жарылды, өмір үзілді).
Тағдыр (уақыт) барып 
күзетті (өлім амалын тауып
әкетті) 
Білдірмей тұзаққа түсірді. 
Бектер бегін аздырды 
(ұзатты),
Қашсадағы ол қалай құ-
тылар еді (Тағдырдан 
қашып құтылмас). 
Тағдыр күні таяп тұр 
Адам күші арып тұр. 
Ерлер дүниеден озғалы тұр, 
Қашсадағы (ол бір) тұтылар.
Үйреншікті мұндай оқ, 
Мұнда ешкімді тыңда 
майды оқ. 

119 
Алса аздұн ағраб оқ.
Тағлар башы кәртілүр 
70. Атса оқын кәзгәріб 
Кім тұраны йығдашы 
Тағығ атыб оғраса
Өзі қойы йүртүлүр 
71. Бәгләр атын арғұруб 
Қаздғұ аны тұрғұрұб 
Мәңзі йүі сарғарұб
Күркүм аңар түртүлүр 
72. Ұлшыб әрән бөрләйұ 
Иүртүб йақа ұрлайұ 
Сықрүб үні йұрлайү
Сығтаб көзі өртүлүр 
73. Көңлүм ідшүн өртәді
Иәтіш башығ қартады 
Кәдшміш өздүр іртәді
Түн күн кәдшіб іртәлүр 
74. Өзләк қамұр коврәді 
Әрдәм арығ сәврәді
Иұндшығ йавұз тұврады 
Егер көздеп атса оқ.
Таулардың басы да кесілер 
(ұшып түсер). 
Атса (егер) оғын көздеп 
(тағдыр), 
Кім (оған қарсы) тұрар 
жығылмай. 
Тауды атып есірсе (жын- 
данса), 
Өзінің кеудесін жыртар 
(өзіне ол зақым жасар). 
Бектер атын арытып, 
Қайғы (қаза) оларды 
түңілтіп, 
Бәрінің жүзі сарғайып, 
(Бейне бір) олар түрленер. 
Ұрсысар ерлер бөріше 
(бөрідей), 
Жыртып жағаларын 
ұрандайды. 
Шыңғырған үні жер 
жарады. 
(Жасын) сығып-сығып 
көзі өрттей (қыздырады) 
Көңілім, ішім өртенді, 
Жатсам басым қатады. 
Өткен өзек өртеді. 
Түн (мен) күн кешіп 
ізденер. 
Уақлы-тағдыр бірден-
бірге қобырады, 
Жәрдемші әрілеп сиреді 
(алыстап кетті). 
Жұғымсыздар (мен) жа- 

120 
Әрдәм бәгі дшәртілүр 
75. Білә бөкү йүндшылы 
Аздұн аты йандшыды 
Әрдәм өті тындшыды
Иәргә тәгіп сүртүлүр 
76. Өзләк арығ кәврәді 
Иұндшығ йавұз таврады 
Әрдәм йәте савтады 
Аздұн бәгі дшәртілүр 
уыздар топырлады (кө- 
бейіп кетті). 
Жәрдемші бектер жойы- 
лар (жоралар). 
Біліктілер (мен) 
мықтылар жоғалды, 
Уақыт (оны) тіске салып 
жанышты. 
Жәрдемшім мүлдем тын- 
шыды (дүниеден озды). 
Жерге тығып сүйретілді 
(оны жерге сүйретті). 
Тағдыр уақыты қобырады 
(мәнсіз болды). 
Ынжық жауыз тірілді. 
Жәрдемшім мүлде әлсіреді. 
Әлем бегі жойылды (жоқ 
болады. 

жүктеу/скачать 1,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: