Хрестоматия

250 
қорықпайды. Адамгершілік істердің біреуінен жұрнақ 
қалмайды. [Бұл] шайтан берген сулардың нәтижесі еді. 
Одан кейін Нух алайһи с-салам екі мәрте су берді. Бірі 
пейіштегі Ранжбибил бұлағынан еді, одан шырын пайда 
болды. Бірі салсабил [бұлағынан еді], одан мейіз пайда 
болды. Бүл нәрселер – Нух алайһи с-саламның қасиетінен 
пайда болған нәрселер. «Бұлар қай үйде болса, сол үйде 
періштелер жүреді» деп айтады. 
Хикаят. Кеменің ішінде үш нәрсе жоқ еді: бірі – 
мысық, бірі – тышқан, бірі – доңыз. Бұл үш нәрсе кемеде 
пайда болды. Кеменің іші хайуанаттардың нәжісінен сасып 
кетті. Нух алайһи с-салам мінәжат етті: «Илаһи, нәжістің 
сасығынан саған ғибадат ете алмай жүрмін». [Алладан] 
жауап келді: «Пілдің арқасын сипа». Оның арқасын сипап 
еді, тұмсығын жыбырлатты, [ішінен] доңыз түсті. Ол 
кемедегі нәжістерді жеп, таза етті. Шайтан доңыздың 
арқасын сипап еді, мұрнынан тышқан түсті, қашып жүріп 
кемені тесті. Су шыға бастады. Кеме толып келе жатты. 
Барлығының есі [шығып] кетті. Нух алайһи с-салам: 
«Илаһи, қандай лаж қыламын? – деп мінәжат етті. 
[Алладан] 
жауап 
келді: 
«Бұл 
– 
тышқанның 
ісі, 
жолбарыстың арқасын сипа». Оның арқасын сипап еді, 
оның мұрнынан мысық түсті. Тышқанды ұстап алып жеді. 
Одан кейін Нух алайһи с-салам айтты: «Кеменің тесігін 
тауып бекітетін біреу табылмас па екен?» Жылан айтты: 
«Егер осы қызметті орындасам не берер едіңіз?» Нух 
алайһи с-салам айтты: «Не тілесең беремін». Жылан айтты: 
«Ненің еті тәтті болса, соны беріңіз». Нух алайһи с-салам 
қабыл етті. Жылан [суға] кіріп, іздеп, тесікті тауып тығын 
болып жатты. Су тоқтады. Кірген суды шашып, тазартты. 
Тесікті нұнменен бекітіп, көңілдері жайланды. Уақыты 
келіп, кемеден шықты. Жылан келіп: «Ей, Нух, маған 
берген уәдеңді орында», – деді. Нух алайһи с-салам араға 
бұйырды: «Бар, әр нәрсенің етін татып көр. Қай 

251 
мақұлықтың еті тәтті болса, жыланға берейік». Ол барып 
«адамның етінен тәтті ет жоқ екен» деп келе жатыр еді, 
қарлығаш жолығып сұрады: «Ненің еті тәтті екен?» Ара 
айтты: «Адамның етінен тәтті ет жоқ екен». Қарлығаш 
айтты. «Ей бауырым, тіліңді шығар, мен [де] татып 
көрейін». Тілін шығарған бойда үзіп алды. Ара мылқау 
болып, ғырылдап [Нух алайһи с-саламға] барды. Қарлығаш 
та арқасынан келіп тұрды. Сөз сұраған сайын, ғырылдап 
қарлығашқа қарайды. Қарлығаш айтты: «Далада маған 
ұшырап, «бақаның етінен тәтті еш нәрсе жоқ екен» деп 
[келе жатыр еді]. Бірақ кеш келгенінен қорқып, сөйлей 
алмай [тұрған болар]». Нух алайһи с-салам жыланға 
бақаны [жеуді] бұйырды. Сол заманнан бастап осы заманға 
дейін жылан тапса бақаны жейді, болмаса топырақ жейді. 
Жылан «қарлығаш адам баласына жақсылық етті, ара 
маған болысты» деп білді. Жылан қарлығашқа дұшпан 
болды. Осы себепті қарлығаш адам баласымен бір үйде 
тұрады деп айтады. Әлқисса, Нух алайһи с-са-лам алты ай 
суда тұрды. Одан кейін Құдай тағала жерге әмір қылды: 
«Ей, жер, суыңды жұт». Және көкке әмір қылды: «Ей, көк, 
жаума». Жер суды жұтты, аспан жаумады. Құдай 
тағаладан әуез келді: «Ей, Нух, кемеңді бір тауға 
тұрғызамын». Сонда «бізде тоқтайды» деп барлық биік 
таулар үміт етті. Ал Жуда тауы аласа еді, ол үміт етпеді. 
Кеме сонда барып тоқтады. Әлқисса, Нух алайһи с-салам 
айтты: «Жер жүзі судан тазарып па, жоқ па, біреуің барып 
хабар келтіріңдер». Сол кезде қарға: «[Мен] барайын» деп 
айтты. Нух алайһи с-салам: «Өзіңе кепілдік бер», – деді. 
Қарғаға қораз кепіл болды. Қарға барып суда опат болған 
өліктерді көріп, жеуге кірісті. Келмеді. Қораз кепіл 
[болғаны] үшін кеменің басына шығып, қанаттарын қағып 
қышқырды. Қарға келмеді. Нух алайһи с-салам қарғаны 
[жазалаудың] орнына қораздың қанатын қысқартты. Осы 
себептен [қораз] ұша алмайтын болды. [Ұшу талабындағы] 

252 
үмітпен ғана қалды. Осыдан кейін Нух алайһи с-салам 
қарғаға теріс дұға берді. «Құдай тағала саған сор бейнет 
пен қорқынышты өмір берсін!» Қарғаның қорқақтығы 
және өлексе нәрселерді жейтіні содан қалыпты. Содан 
кейін көгершінді жіберді. «Тез хабар келтір, жерге қонба», 
– деді. Қабыл етті. Барып, бір жерді құрғақ деп ойлап, 
қонды. Аяғы балшық болып қалды. Сол сағатта қайтып 
келді. Аяғындағы балшықты көрді. Сол үшін аяғы түкті 
болды. Содан кейін ақ кептерге бұйрық берді. Ол барып 
құрғақ жерге қонды. Азап суының сасығынан аяғы қызыл 
болды. Зәйтүн ағашының бір жапырағын тістеп келді. Нух 
алайһи с-салам: «Адамдар үйінен саған жай берсін және 
мейірбан болсын», – деп дұға жасады.
Хикаят. Нух алайһи с-саламның қызы бар еді. Оған 
төрт жерден төрт күйеу құда түсті. Барлығына: «Құп, 
берейін», – деді. Төрт жерден қызды алуға бір күнде келді. 
Нух алайһи с-салам қайран қалды. Сол халде Жебірейіл 
алайһи с-салам келіп айтты: «Ей, Нух, Құдай тағала хабар 
жіберді, періштелер сәлем айтты». Сәлемдескеннен кейін
[Алланың атынан] былай деді: «Итті, есекті, қызды бір 
үйге [қамап] қойсын. Менің құдіретімді көрсін». Нух 
алайһи с-салам солай етті. Таңертең көрсе, [бір-бірінен
айнымайтын] төрт қыз отыр. Нух алайһи с-салам өз қызын 
танымады. Бір қызды пейіштен жіберіп еді. Бұл төрт 
қызды күйеуге берді. Өз қызының қайсы күйеуге кеткенін 
біле алмады. Бір сыйлық алып қыздарын көруге сапарға 
шықты. 
[Алғаш 
ұшырасқан] 
күйеуінен 
сұрады: 
«Қатыныңыздың пиғылы мен мінезі қандай?» Күйеу 
айтты: «Өте жақсы. Алайда тағам жемейді». Білді: үрдің 
қызы екен. Одан кейін және бірінің үйіне барды. Сұрады: 
«Қатыныңыздың пиғылы мен мінезі қандай?» Күйеуі 
айтты: «Бір енжар есек сияқты жатыр». Мағлұм болды: 
есек екен. Үшіншісіне барды. «Қатыныңыз қандай?» – деп 
сұрады. «Ит сияқты маған үреді», – деді. Білді: ит екен. 

253 
Одан кейін төртіншісіне барды. «Қатыныңыз қандай?» – 
деді. Күйеуі айтты: «Жақсылығында кемістік жоқ. 
Бұйрығыңды екі етпейді». Білді: өз қызы екен. Алып 
келген нәрселерін берді. 
ЛҰҚМАН ХАКИМ ХИКАЯЛАРЫ 
Транскрипциясы 
Хазрат Луқман Хазрат Даууд ’аллайһи с-салам 
уақытларыда жасин ердиләр. Әмма бир дарудгәрин қулы 
ердиләр. Худай тағалаға көп тағат қылған ердиләр. Үч мың 
беш йүзга кирип ердиләр. Бир күн бош уақыты ерди. 
Худай тағала еки фериштани йибарди. Келип айдылар: Ей 
Луқман хуаһласаң пайғамбар болғыл хуаһласаң ғылым 
хикматни тағлым берай. Хазрат Луқман айдылар: 
Пайғамбарлық улуғ йолдур, Ғылым хикматдин көп 
кишини хажати чықар. Анда бу фаришталар ғылым хикмат 
тағлым бердиләр. Жамиғ падишаһ уа аһл ғалам буларға 
муқтаж болдылар. Бир күн халайықға насихат қылып 
олтуруп ердиләр бини Исра’ил улуғларыдин бир кимерса 
көрдики халайықлар бир йерга йығылыпдур. Хазрат 
Луқманни көруб сурдыки: Ей Луқман бу мәртабани қайдин 
таптың. Айдылар: Раст йолға йүрганимдин. 
Хикайат. Хазрат Луқманни хожалари буғдай еккил 
деп буйурды. Бу киши арфа ектилар. Хожалары айды: Мен 
буғдай еккил десам арфа египсән. Хазрат Луқман айдылар: 
Арфа ексам буғдай чықмас му. Хожалары айды: Қачан 
арфадин буғдай чықғай. Хазрат Луқман айдылар: Андағ 
болса нима үчүн йаманлық қылып йахшылық үмид 
тутарсән. Бу сөз бирла хожа күнаһдин йанды. 
Хикайат. Хазрат Луқман халыққа көп танфағат 
текүрүр ердиләр. Һәр киши пул уа мал қарыз алса бикуаһ 
берүр ердиләр. Бир күн бир адам мың мисқал қарыз алтун 

254 
алды. Көңлида тасаур қылды ки бермай деп. Елтип бир 
қызыл латтаға орап йаныда қойуп ерди. Гөшт фаһимлап 
бир қарға алып қачып Хазрат Луқманни алдыларыға 
ташлады. 
Көрсалар 
ки 
өзларини 
кишига 
берган 
алтунларыдур. Елтип үйда қойдылар. Ол киши йана келиб 
мың мисқал алтун керәк деди. Йана мың мисқал алтун 
берди. Көңлида айды ки: Әууалда киши йоқ алхал һәм 
киши йоқдур деп нийат қулуб бирла улуғ судин өтүп барур 
ерди қолыдин суға түшүп кетти. Һәр жандин истаса таба 
алмады. Ол кеча Хазрат Луқман ғусул қылмаққа түшүп 
табып алдылар. Елтип үйләрига қойдылар. Ол киши йана 
мың мисқал алтун лазим деп келди. Йана бердиләр. Йаман 
нийат қылыб ерди банидин түшүп қалды. Көчәда Хазрат 
Луқманға учрады. Аны һәм елтип қойдылар. Төртүнчи 
наубад малахаза қылып айды ки: Лукмандин үч мың 
мисқал алтун қарыздар болдум. Йана мың мисқал алтун 
алып саудагерчилик қылып өзүмни қутқарай деп. Мың 
мисқал алтун алып саудагерчилик қылып пайда көрүп төрт 
мың мисқал алтун алып келип Хазрат Луқманни 
алдыларыға қойды. Хазрат Луқман андин бир мың мисқал 
алып қалғанын алмадылар. Бу адам хайран қалып сурды 
ки: не үчүн мундағ қылурсыз. Айдылар: Мендин алған 
пулыңыз үч мың мисқалы өзүмга тигандур. Мың мисқал 
хақым бар ерди аны алдым. Бу киши хошнуд болуп уч мың 
мисқални алып жөнәди. 
Хикайат. Луқман хаким оғлыларыға үч өсийат 
қылдылар. Ол шулки: Хатуныңға әркез сырыңни аймағыл 
уа йана нукисадин қарыздар болмағыл. Жуғалға ашна 
болма. Фарзандлары бу үч өсийатни емтихан қылмақ үчүн 
бир қойны сойуп қафқа салып хатуныға айды ки: бир адам 
бирла урушуп уруп ердим өлүп қалды. Хайран болуп 
қорқуп мунда келтүрдүм. Аны атханаға көмди. Андин 
барып нукисадин қарыз алды. Бир жуғалға ашна болды. 
Бир баһана бирла хатуныни урды өлдурурмән деди. 

255 
Хатуны фарйад қылып падишаһқа барып айды ки: Ерим 
кеча бир адамни өлдүрүп атханаға көмүп ерди бү күн мени 
һәм өлдүрүрмән дейдур. Қачып мунда келдим деди. 
Падишаһ киши буйурғунча болмады ол дост болған 
спаһиман үйини көргәнмән деп барып көп иза уа 
аманатлар берди. Хазрат Луқманни оғуллары: Ей дост 
қойуң болмаса мени өлдүрүрләр деп йалбарды. Асла 
унамады. Ғайир кишидин зийада та’ди қылур ерди. Бу сөз 
бирла падишаһқа бардылар. Йолда нукиса ушлап айды ки: 
Сени өлдүрүрләр мени пулумни бергил деп көп ыза берди. 
Бу хал бирла падишаһни алдыға келдиләр. Падишаһ 
сурды: Ей Луқман оғлы не үчүн мүндағ ишларни қылдың. 
Айдылар: һич иш қылғаным йоқ. Анда хатуны бир кишини 
өлдүрүп атханаға көммадиниз му деп сарзнаш берди. Шул 
заман падишаһ адам буйуруп көмгән жайдин алдуруп 
барды. Қафни ачып көрсәләр бир қой чықты. Падишаһ 
хайран болуп бу не оқиғадур растни айғыл деди. Айды: 
Атам үч өсийат қылып ерди. Ол өсийат асла хатунға 
сырыңни айтма нукисадин қарыздар болма. Спаһиға ашна 
болма деп ердиләр. Аны емтихан қылмақ үчүн бу ишларни 
қылып ердим атамни сөзлари раст келди. Падишаһ бу 
сөзни ешитип көп мақул көрүп көп илтифатлар қылды. 
Хикайат. Хазрат Луқман уақытларида бир падишаһ 
ғазаб қылып еки оғланлары бирла шаһардин ташқары 
зиндан қылдыруп ағызыны беркитип ташлады. Әмма 
Хазрат Луқман зинданға кирурда хореклары үчүн қырық 
батман мүйүз алып кирип ердиләр. Мың йыл анда 
қалдылар. Ол падишаһ өлди. Көп пушт өтүп бир падишаһ 
болды. Бир пир киши айды: Фалан падишаһ Луқман деген 
хакимни зиндан қылып ерди оғлы бирла. Лайкин бирнеча 
уақытғача йетадурган ауқатни ғамлап кирип ерди. Қандағ 
болған екән деди. Шул заман туруп атланып зинданни 
тапып ачтуруп бир кишини түшүрди. Ол киши түшүп бир 
өлүкни сүңәги бар тирик киши йоқ деп чықты. Ол хабар 

256 
бергән киши ғылым хикматдин хабардар ерди. Ол киши 
өзи түшүп чырағ алып көрди ки оғлы өлүпдур өзларини 
нафси бар. Чықып падишаһқа айды ки: тирикдур. 
Муни’илажны қылмақ хубдур деп 
бирнеча ’ақыл 
хакималар бирла түшүп қарасалар наһатида нафас болуп 
қалыпдурлар. Қол тегса тохта күдик емас. Анда маслихат 
бирла хикмат ишлатип Хазрат Луқман йанларыдин 
лахадка улап бисат үзасыға пахта салып аны үстига 
йумалатуп алдылар ташқарыда афтаб забун қылур деп 
көтәриб турдылар. Төртүнчи күн сарығ йағ била башара 
қылып бир қашуқдин үч уақыт ағызыларыға қуйдылар. 
Иети күн деганда көзләрини ачтылар. Күндин күнга 
дарман кирип бир айдин кейин туруп олтурдылар. Хазрат 
Луқман бу тариқа рийасат тартмақларыны сабаби бул ерди 
ки. Бир күн еки оғуллары бирла бир йердин өтүп барурда 
бир чумчуқ уйасыға кирди. Балалары аны көрүп тутуп 
бериң деди. Хазрат Луқман инига латтани йафтылар. 
Қайтып келүрда алурмыз дедилар. Йадларыдин чықып 
кетти. Чумчуқни еки баласы бар ерди өлди. Өзи рамақ 
болуп йатты. Нича күндин соң йадларыға келип анасыны 
чықырып йибарди. Анда оғланларыға айдылар: Жазамыз 
шул ки бизлар һәм зинданға түшүп сизлар анда өларсизлар 
мен йана чықармән 
Аудармасы 
Хазрет Лұқпан Хазрет Дәуіт алайһи с-салам 
заманында тірі еді. Бір ағаш ұстасының құлы еді. Құдай 
тағалаға көп тағат қылған еді. Үш мың бес жүз [жасқа] 
келген еді. Бір күні бос уақыты болатын. Құдай тағала екі 
періштені жіберді. Келіп айтты: Ей, Лұқпан қаласаң 
пайғамбар бол, қаласаң даналық ғылымынан тағлым 
берейік». Хазрет Лұқпан айтты: «Пайғамбарлық – ұлық 

257 
жол. Даналық ғылымынан көп кісінің қажеті шығады». 
Содан кейін бұл періштелер даналық ғылымынан тағлым 
берді. Барлық патша және ғалам жұртшылығы бұған 
мұқтаж еді. Бір күні халайыққа насихат айтып отыр еді, 
бини Ысрайыл ұлықтарынан бағзы біреу көрді: халайық 
бір жерге жиылып тұр. Хазрет Лұқпанды көріп сұрады: 
«Ей, Лұқпан, бұл мәртебені қайдан таптың?» Айтты: 
«Шындық жолымен жүргенімнен». 
Хикаят. Хазрет Лұқпанға қожасы бидай ек деп 
бұйырды. Бұл кісі арпа екті. Қожасы айтты: «Мен бидай ек 
десем, арпа егіпсің». Хазрет Лұқпан айтты: «Арпа ексем 
бидай шықпай ма?» Қожасы айтты: «Қашан арпадан бидай 
шығып еді?» Хазрет Лұқпан айтты: «Олай болса, не үшін 
жамандық жасап жақсылықтан үміт етесіз?» Бұл әңгімеден 
кейін қожасы жаман істен тыйылды. 
Хикаят. Хазрет Лұқпан халыққа көп қайырым 
жасаушы еді. Кімде-кім пұл немесе мал қарыз алса, куәсіз 
беретін еді. Бір күні бір адам мың мысқал алтын қарыз 
алды. Көңілінде бермеймін деген қиял болды. Жолай [оны] 
бір қызыл шүберекке орап жанына қойып еді. Ет деп 
пайымдап, бір қарға алып қашып, Хазрет Лұқпанның 
алдынан [өтіп бара жатқанда] түсіріп алады. [Ашып] көрсе 
– өзінің кісіге берген алтыны. Әкеліп үйіне қояды. Ол кісі 
және [қайтып] келіп: «Мың мысқал алтын керек», – деді. 
Тағы бір мың мысқал алтын берді. «Әуелгі [жолы] да кісі 
жоқ еді, қазір де кісі жоқ», – деп ішінен айтты. Осы [қара] 
ниетпен жайсаң судан өтіп бара жатыр еді, [алтын] 
қолынан суға түсіп кетті. Әр тұстан іздеп таба алмады. Сол 
күні Хазрет Лұқпан тазаруға [суға] түсіп еді, тауып алды. 
Әкеліп үйіне қойды. Ол кісі: «Және мың мысқал алтын 
қажет», – деп келді. Тағы берді. Жаман ниет етіп еді 
байлаған жерінен түсіп қалды. [Ол] көшеде Хазрет 
Лұқпанға ұшырады. Оны да әкеліп қойды. Төртінші жолы 
ақылға келіп: «Лұқпанға үш мың мысқал алтын қарыздар 

258 
болдым. Тағы мың мысқал алтын алып саудагершілік 
жасап өзімді [қарыздан] құтқарайын», – деді. Мың мысқал 
алтын алып, саудагершілік жасап, пайда көрді. Төрт мың 
мысқал алтынды алып келіп Лұқпанның алдына қойды. 
Хазрет Лұқпан одан бір мың мысқал алып, қалғанын 
алмады. Бұл адам қайран қалып сұрады: «Не үшін мұндай 
жасап тұрсыз?» Айтты: «Менен алған пұлыңыздың үш 
мың мысқалы өзіме [қайтып] оралды. Мың мысқалына 
хақым бар еді оны алдым. Бұл кісінің [көңілі] хош болып 
үш мың мысқалды алып [үйіне] жөнелді. 
Хикаят. Лұқпан хакім баласына үш өсиет айтты. Ол 
[айтқандары] мыналар еді: «Қатыныңа ешқашан сырыңды 
айтпа және жаңадан байыған кісіге қарыздар болма, 
жендетпен дос болма». Перзенті бұл үш өсиетін сынап 
көрмек үшін бір қойды сойып, қапқа салып қатынына 
айтты: «Бір адаммен ұрысып ұрып едім, өліп қалды, 
қайран қалып, қорқып, осында әкеліп тұрмын». Оны ат 
қораға көмді. Содан кейін жаңадан байыған біреуден қарыз 
алды. Бір жендетпен дос болды. Бір себеп тауып қатынын 
ұрды. «Өлтіремін», – деді. Қатыны айқай салып патшаға 
барып айтты: «Ерім кеше бір адамды өлтіріп, ат қораға 
көміп еді. Бүгін мені де өлтіремін дейді. Қашып мұнда 
келдім», – деді. Патша кісі жұмсағанша болмады, әлгі дос 
болған жендет «үйін көргенмін» деп [патшаның алдына] 
барып көп айғақ кепілдік берді. Хазрет Лұқпанның баласы: 
«Ей, досым, қой! Әйтпесе мені өлтіреді», – деп 
жалбарынды. [Жендетке бұл сөз] мүлде ұнамады. Бөтен 
кісіден бетер озбырлық жасады. Осы әңгімемен патшаға 
бара жатты. Жолда жаңадан байыған кісі ұстап алып: 
«Сені өлтіреді, менің пұлымды бер», – деп кеп жабысты. 
Осы халде патшаның алдына келді. Патша сұрады: «Ей, 
Лұқпан ұлы, не себепті мұндай істерді жасадың?» Айтты: 
«Ешқандай [айып] іс қылғаным жоқ». Сол жерде қатыны: 
«Бір кісіні өлтіріп, ат қораға көмбедіңіз бе?» – деп шап 

259 
берді. Заматында патша адам жіберіп, көмген жерінен 
[өлікті] алдырды. Қапты ашып көріп еді, бір қой шықты. 
Патша қайран болып: «Бұл не оқиға? Шынын айт!» – деді. 
Айтты: «Атам үш өсиет айтып еді. Ол өсиеттерінде: «Сірә 
да қатынға сырыңды айтпа. Жаңадан байыған кісіге 
қарыздар болма. Жендетке дос болма», – деп еді. Оны 
сынамақ үшін осы істерді жасап едім, атамның сөздері 
расқа шықты». Патша бұл сөзді есітіп, өте мақұл көрді, көп 
ілтипат жасады. 
Хикаят. Хазрет Лұқпан [өмір сүрген] уақытта бір 
патша озбырлық жасап, шаһардан тысқары [жерден] 
зындан жасатып, екі ұлымен бірге [Лұқпанды салып], 
аузын бекітіп тастады. Алайда Хазрет Лұқпан зынданға 
түсерде қорегі үшін қырық батпан мейіз алып кіріп еді. 
Мың жыл сонда жатты. Ол патша өлді. Көп ұрпақ 
аумасып, біреу патша болды. Бір қария кісі айтты: «Пәлен 
патша Лұқпан деген хакімді ұлдарымен бірге зынданға 
тастап еді. Алайда ұзақ уақытқа жететін ауқатты қамдап 
алып кіріп еді. Қандай болған екен?» – деді. Сол сәтте 
аттанып зынданды тауып аштырып, [ішіне] бір кісіні 
түсірді. Ол кісі: «Бір өліктің сүйегі бар, тірі кісі жоқ», – деп 
шықты. Әлгі мағлұмат берген кісінің даналық ғылымынан 
хабары бар еді. Ол кісі өзі түсіп, шырақ алып көрді: «Ұлы 
өліпті, өзінің тынысы бар». Шығып патшаға айтты: «Тірі». 
«Мұның [қалайда бір] лажын тапқан дұрыс» деп, [ол] 
бірнеше данышпан хакімдермен бірге түсіп қараса, 
кеудесінде болар-болмас дем қалыпты, қол тисе тоқтап 
қалуы күдік емес. Содан кейін ақылдасып, кеңесіп айла-
әдіс істеді: Хазрет Лұқпанның жанынан көр қазып, кілем 
төсеп үстіне мақта салды, оны үстіне [әсте-әсте] 
домалатып алды. Тыста күн тиеді деп көтеріп тұрды. 
Төртінші күні сарымаймен сылап, бір қасықтан үш уақыт 
аузына тамызды. Жеті күн дегенде көзін ашты. Күннен 
күнге әлі кіріп, бір айдан кейін түрегеліп отырды. Хазрет 

260 
Лұқпанның бұл сипатта бейнет тартпағының себебі мынау 
еді: Бір күні екі ұлымен бірге бір жерден өтіп бара жатып 
бір шымшықтың ұясына кез болды. Балалары оны көріп: 
«Ұстап бер!» – деді. Хазрет Лұқпан [ұяның] аузына 
шүберек жапты. «Қайтарымызда алармыз», – деді. 
Естерінен шығып кетті. Шымшықтың екі балапаны бар еді, 
өлді, өзі шала жансар болып жатты. Бірнеше күннен кейін 
ойларына түсіп келсе, [осы жайды көрді], анасын шығарып 
жіберді. Содан кейін [Лұқпан] ұлдарына былай деп айтты: 
«Жазамыз сол: біздер де зынданға түсеміз, сендер сонда 
өлесіңдер, ал мен шығамын». 
СҮЛЕЙМЕН АЛАЙҺИ С-САЛАМ 
ХИКАЯЛАРЫ 
Транскрипциясы 
Хазрат Сулайман ’алайһи с-салам мурча бирла сөз-
лашканлары. Бир күн Сулайман ’алайһи с-салам тахт 
үзасында лашкар бирла һауада барур ердиләр. Йер үзида 
бир мурча пайда болуп фариад қылур ки мени әмир уа 
табиғымдаки мурча ки бардурсән қачғыл. Йерни тигига ки 
набуд болурсән. Чираки Хазрат Сулайманни лашкарлари 
өтәдур. Паймал болмағыл дейдур. Сулайман ’алайһи с-
салам бу әуазни ешитип һауадин йерге түштилар ерса бир 
ақ мурча келип салам қылды. Жауап берип атың ким деп 
сурдылар. Мурча атым Манзура деди. Мурчаларни не үчүн 
қачурдың 
дедилар. 
Манзура 
айды: 
Сиз 
һәммаға 
падишаһдурсиз. Мен һәм өз жынысымға падишаһдурмын. 
Меңа худай тағала қырық табиқа йер берипдур. Һәр 
табиқада қырық мың фурқа һәр фурқада қырық мың 
мууаккаллары бардур. Һәммасини падишаһы мендурмән. 
Сизни лашкариңизни арасида паймал болса обалы меңа 
болур деди. Хазрат Сулайман айдылар: һәммасини қачуруп 

261 
өзиң не үчүн қачмадың. Манзура айды: Мен аларни 
кәттасидурмән Улуғлар рағийасыға басир меһирбан болур. 
Бәлаға улуғлар өзларин рубру қылып кичикларни халас 
қылса йахшыдур. Сулайман ’алайһи с-салам айдылар: 
Мундағ насихатни қайдин тағлым алдың. Айды ки: һәмма 
ғылым
өзүмда деп хийал қылурмусиз. Бизга һәм Сизга
берилган ғылымдин берилипдур. Агар рухсат болса
Сиздин бирнече мәсәлә сурсам деди. Сулайман ’алайһи с-
салам айдылар: һәр не сауалың болса сурғыл. Манзура 
айды ки: Хақ тағаладан нима талап қылдыңыз. Сулайман 
’алайһи с-салам айдылар: Бир малик тиладим ки андағ 
малик һишкимге берилмиш йоқ. Мурча айды ки: Бахил 
екансиз. Мағлум болды ки мендин өзга асла падишаһ 
болмасун депсиз. Агар йүз хиса сизниң дулутыңызни мың 
кишига берса худай тағалани хазинаси кем болмас. Худай 
тағалани кәтталығыни билмассиз. Шунча тилаганиңизча 
нима берди. Айдылар: Шамални мусаххир қылып берди. 
Мунча хошамат уа салтанат лашкаримни тахт бахтларым 
бирла көтәрип йүрүр дедилар. Манзура айды: Ей Сулайман 
ани мағнасы ’аламилик өтар. Ани барча иши биһудадур. 
Йелни ужуды болмас. Һәмма ишлары фанидур. Ани 
мингунча ма’рифат маркабыны минганиңизда ерди көз 
йумуп ачқунча ’арш а’замға барур ердиңиз. Андин йана 
нимә берди. Айдылар: Бу үзүкни берди. Һәмма ’аламни 
банди шул үзүкдур. Айды: Ей Сулайман бу ишни мағнасы 
олдур ки худай тағалани даргаһыда бу дунийани 
нақдинасини аслы уа фарғы йоқ. Аңа шул мисалдур ки 
бир бәндасы мың йыл ’ибадат қылса хуаһ мақбул қылур
болмаса қылмас. Кимерса ’умурини фасиқ уа фажур
бирла өткарип тоба қылса жамиғ күнәһлары ол тартқан 
аһыда күл болуп тозуп кетар. Уа йана айды ки: Ей
Сулайман мағрибдин машриқғача тамам ғаламни мусаххир 
қылып берибдур. Ани бинасы өзини наздида бир парча
таш екан. Бәс андағ болса аңа таманна қылғу дик иш 

262 
ермас. Асил мамлакат ол дур ки беһишт мүлкини қолға 
алса ани қадир уа қимирни уа баһасыны билип болмас. 
Йана айды ки: Ей Сулайман андин бөләк нимә берди. 
Айдылар: Дийу уа периларни мусаххир қылды. Манзура 
айды: 
Булар 
баһулдур. 
Агар 
сабыр 
қылсаңыз 
фаришталарни мусаххир қылып берүр ерди. Сулайман 
’алайһи с-салам айдылыр: Ей Манзура мунча ’ақыл уа 
данишни қайдан билдиң. Манзура айды: һәммани 
билдургучи Хақ тағала дур. Айдылар: Мундин өзга нимә 
билурсән. Манзура айды: Қараңғу кечаларда сизга мутир 
болған халиқни халидин хабардармусиз. Йоқ дедилар. 
Айды: Мен бу зағиб халым бирла һәр кеча ухламай һәмма 
лашкаримни атрафыны айлануп агар ағриғы болса барып 
көрүп сахибликка минажат қылурмән. Алла тағала айды: 
Атыңни улуғ қылып асманда орун берип атыңни машһур
қылайын. Айдым ки: Мен сени ’ажиз уа зағиф 
бандаңдурмән. Кәтталиқ йарашмас шаһаратлик атни 
көтәра алмасмән деп жауап бердим деди. Хазрат Сулайман 
бу сөзларни ешитип айдылар: Илаһи мен өзүмни дана 
билип йүрүр ердим. Мени ғылымым бу мурчани алдида 
һич нимерса екән, Тоба қылдылар. Манзура айдылар: Бү 
күн бизни жайымызға қонуң. Ол күн анда қондылар ерса 
Манзура бир чүкүрткани бир қолына алып шықты.
Сулайман ’алайһи с-салам муны нимә қылурмыз дедилар. 
Гөштини лашкарга берүрмиз деди. Сулайман ’алайһи с-
салам бу гөштини кимга текүрурсән деп күлдилар. 
Манзура айды ки: Ей Сулайман кичикликига қарамаң. Хақ
тағалани улуғлығыға қараң. Мени ’ақида ихласымға
қараң. Алқисса чүкүрткани пишүрүп бир айағыны өзи
лашкарга үләштүрүп берди. Бу лашкарни арасида гөштга
тоймаган адам қалмады. Андин Манзура мурчаларға 
буйурды ки бу лашкарга ат йеми келтүрүң деп. Мурчалар
бир данадин арфа алып чықты. Хирман хирман арфа 
болды. Һәмма лашкарни атыға бердилар. Андин һәм

263 
қалды. Хазрат Сулайман айдылар: Ей Манзура мунча 
арфани қайдин алдың. Манзура айды: Сиздин бурун һәм 
бир Сулайман нам падишаһ түшүп ерди. Шуларни 
атларыны торбасыдин төкүлгән арфа дур. Бу йерда үч күн 
турдылар. Ол арфа һәмма лашкарни атыға үч күнгуча 
болуб һәм артып қалды депдурлар. Хазрат Сулайман
сурдылар: Ей Манзура қанча лашкариң бардур. Айды: 
Сизни жамиғ лашкариңизға он барабардур. Әмма бири 
кәсәл болса барып дуға қылурмән агар қазасы йетип өлса 
көрга қойармән. Алқисса Хазрат Сулайманни шунча 
лашкарлары бирла үч күн меһман қылды Хазрат Сулайман 
муны көрүб айдылар ки: Бир мурча мени мунча лашкарим 
бирла үч күн меһман қылды. Мен мунча хошеметим бирла 
һәмма жануарларни нечүк меһман қылмасмән деп һәмма 
жануарларни 
меһман 
қылмақчы 
болды. 
Минажат 
қылдылар: Илаһи меңа рухсат берсаң тәмам жануарларни 
ризықыны берсам. Худай тағаладин нада келди ки: Ай
Сулайман қолуңдин келса қылғыл деп дийуларни 
буйурдылар. Тағларны ташып қазан қойдылар. Чуқурлуғы 
йетмиш мың кез бу қазанларда қырық күн аш пишурдилар. 
Сойған ат уа қойларни хисабы йоқдур. Сегиз айлық йерга 
аш уа нан йығдылар. Тәмам руй заминдаки адамларни
жамиғ қылмаққа шамални буйурдылар. Фалан күни 
Самуруғдин айағы пишағача жарандани башы пил айағы
мурчағаша жамиғ адам фарзандини жамиғ қылғыл. Ошал 
күни аларни ризықыны мен берүрмән дедилар. Тахтыға 
чықып таманна қылур ердиләр. Ертасыға дарийадин бир 
балық баш чықарып айды ки: Ей Сулайман бу күн мени 
ризықымни сиз берүр екансиз наһари уақытым болды 
тағам бериң деди. Айдылар: Ошбу тағамлардин даргарича 
йегил. Бу балығ бир дем тартып ерди төрт айлық йердаки 
ичига кирди. Иана бир дем тартып ерди сегиз айлық 
йердаки тағамның һәммасы кирип кетти. Һәмма ауқат саф 
болды. Һич асар қалмады. Хазрат Сулайман хайран уа 

264 
сарасима болдылар. Йана ол балығ айды ки: Меңа ауқат 
бериң. Айдылар: секиз айлық йердаки тағамни йедиң. Өзга 
меһманларға қоймадың. Бу тағамлар била жамиғ зи жанни 
меһман қылур ердим. Йана нима дерсән дедилар. Балығ 
айды ки: Ей Сулайман мени обалымға қалдыңыз. Бу күн ач 
қалдым. Һәр күнда йети луқма тағам йер ердим. Еки 
луқмасыны йейурмән. Иана беш луқмасы қалды. Таң 
атқунча ач қалдым деди. Һәмма жануарлар айды ки: Ей 
Сулайман өзинизни чағламай бизни меһман қылурмән деп 
ач қойдыңыз. Хатаб болды ки: Ей Сулайман ризық бермак 
мени ишимдур сени ишиң йемәк уа ичмәкдур деп. Шул 
заман еки тарафдин хижалатқа қалдылар. Бу шармиликдин 
башларыны саждаға қойуп минажат қылдылар. Илаһи 
билмасдин хата қылыпдурмән деп қырық кеча күндүз 
йығлады. Һәмма Зий жанлар ол күни ач қалды дейдурлар. 
Хазрат Сулайман көңүлларидин ол хижалат қийамат күни 
һәм чықмас. Алла тағала Сулайманни таһталарыны бисат 
қылды. Андин кейин асла таһта қылмадылар. 
Хикайат. Хазрат Сулайманни хидматига бир кимер-
са кирип айды: Меңа хайуанатни тилини тағлым бериң. 
Хазрат Сулайман айдылар: Сен үрганүр нимәрса емас. 
Агар тағлым алып кишига айтсаң өләрсән. Ол адам айды 
ки: Сизни әмириңиздин асла йаймасмән. Агар тағлым 
берсаңиз һич азһар қылмасмән ерса Хазрат Сулайман 
’алайһи с-сал-ам ани ағызыға туфурдилар ол заман хасил 
болды ерса ол күни үйга барды. Бу кимерсани бир өкүзи 
бирла ешаги бар ерди. Ол өкүзни намазшамғача қошқа 
қошуп ешакни отға бағлады. Өкүзни ашып суытуп қойды. 
Ешак өкүзни халыдин сурды. Өкүз тартған мехнатларын 
байан қылды. Ешак айды ки: Андағ бу күн сабыр қыл. 
Саман йеп су ичмагил. Өкүзүм ағырыпдур деп таңла 
қошмас. Бу киши буларни сөзини хуб ешитип турды. 
Өкүзга от саман салып ерди йемади. Бу киши өкүзүм 
ағырыпдур деп ешакни елтип қошқа қошди. Ташам 

265 
болғунча ешакни мың жаныдин бир жаны һәм қалмады. 
Үйләрга йетти. Кеч қарун ешак бидимағ болуп атханаға 
кирди. Өкүз сурды ки: Халың недур деп. Ешак айды: Баһра 
тарзи халым йахшыдур. Әмма сениң ахуалың нетәк 
ухшайдур шуңа хафадурмән деди. Өкүз айды ки: Ей 
брадар оқиға недур. Ешак айды ки: Өкүзүм йаман кесәл 
болупдур деп йолда қасап бирла сөзлашти. Өкүз муны 
ешитип дарманы қалмады. Аңа нима ’илаж қылурмән 
деди. Ешак айды ки: Хожаны көргәнда йахшы су ичип 
саман йеп бақуат болуп турғыл. Өкүзүм түзәлипдур деп 
қасапқа сатмас. Ешакни бу тадбири бирла өкүз түзәлип 
турды. Хожа бу сөзни ешитип күләр ерди. Хатыны не үчүн 
күләрсиз деди. Күмән қылды ки еримни бир йаман хийалы 
бар деп. Көп мунақша қылды. Ери айды ки: Агар 
күлгәнимни бағысыны айтсам өләрмән. Меңа үч күн 
муһлат бер деп муһлат алды. Уа йана аны бир хорусы бар 
ерди. Ол заман дарахтдин түшүп тауықларны бир бир 
басты. Аны бирити бар ерди. Итайды ки: ғажап бишарам 
екәнсән хожани өлар дафы йетипдур. Сен ойнарыңны 
қоймассән. Хорус айды ки: Хожаның ағрығы йоқдур. Нима 
сабабдин өладур. Ит айды ки: Ешак била өкүзни 
оқиғасыны байан қылды. Ахир Хожа бу оқиғаны хатуныға 
айтадур шул заман өладур. Хорус айды ки: Хожа өлса – 
сеңа уа меңа уа хатуныға нима ғам. Сеңа йундыны ким 
қуйуқ берса аңа барурсән. Меңа ким дән берса аңа 
барурмән. Ери өлса хатуны бир ерга тигар. Мен бир хикал 
түкдүрмән. Бу халым бирла йигирма отуз тауықларни
башлап йүрүрмән. Ол бир хатунға зараб қылып қорқута 
алмаса нима деп ер болуп йүридур. Агар Хожа хатуныны
сабабидин өлса мени ойнағаным йахшыдур деди. Агар 
Хожа хатунны бир еки тайақ урса қорқулур деди. Хожа ит 
бирла хорусдин бу сөзни ешитип хуб тадбир таптум деп 
туруп ерди ол заман хатуны келип күлганиңиз сабаби
нимадур деди. Дәрхал хожа бир тайак алып күлганимни 

266 
бағысы будур деп нахид тайақ урды. Андин хатун қорқуп 
дем урмады. Хожа өлүмдин қалды. 
Аудармасы 
Хазрет Сүлеймен алайһи с-саламның құмырсқамен 
сөйлескені. Бір күні Сүлеймен алайһи с-салам әскері 
[жерде, өзі жел] тағымен әуеде [қалқып ұшып] келе жатыр 
еді. Жер бетінде бір құмырсқа пайда болып айқай салды: 
«Менің қарауымдағы барлық құмырсқалар қашыңдар, 
жерде тік жүрсеңдер, опат боласыңдар. Себебі Хазрет 
Сүлейменнің әскерлері өтеді. Тапталып қалмаңдар! 
«Сүлеймен алайһи с-салам бұл әуезді есітіп, әуеден жерге 
түсті. Бір аппақ құмырсқа келіп сәлем берді. [Сүлеймен] 
жауап қайтарып: «Атың кім?» – деп сұрады. Құмырсқа:
«Атым – Манзура», – деді. «Құмырсқаларды не үшін 
қашырдың?» Манзура айтты: «Сіз баршаға патшасыз, мен 
де өз жынысыма патшамын. Маған Құдай тағала қырық 
аймақ жер берді. Әр аймақта қырық мың бөлініс, әр 
бөліністе қырық мың илеу бар. Барлығының патшасы – 
мен. Сіздің әскеріңіздің аяғына тапталса, обалы маған 
болады». Хазрет Сүлеймен айтты: «Барлығын қашырып, 
өзің неге қашпадың?» Манзура айтты: «Мен олардың 
мықтысымын, ұлықтар қарауындағыларға өте мейірбан 
болуға тиіс. Үлкендер өздерін бәлеге қарсы қойып, 
кішілерді қалас [азат] етсе жақсы». Сүлеймен алайһи с-
салам айтты: «Мұнша насихатты қайдан үйрендіңіз?»
Манзура: «Барлық ғылым өзімде [ғана] деп ойлайсыз ба? 
Сізге берілген ғылым бізге де берілген. Егер рұқсат болса, 
сізден бірнеше мәселе сұрасам [деп едім]?» Сүлеймен 
алайһи с-салам айтты: «Не сұрағың келсе, сұрай бер». 
Манзура айтты: «Хақ тағаладан не тілеп едіңіз?» Сүлеймен 
алайһи с-салам айтты: «Ешкімге беріліп көрмеген бір 
патшалық тіледім». Құмырсқа айтты: «Қызғаншақ екенсіз.

267 
[Бұл айтқаныңыздан] мағлұм болды, менен асқан патша 
болмасын деп [талап] етіпсіз. Егер сіздің дәулетіңізді жүз 
есе көбейтіп, мың кісіге қайталап берсе, Құдай тағаланың 
қазынасы кемімес еді. Құдай тағаланың ұлықтығын
білмейді екенсіз. [Ал] сол тілегіңізге орай не берді?»
Айтты: «Желді құл етіп берді. [Ол] осыншама қошеметті, 
салтанатты әскерімді сәулетті тағыммен қоса көтеріп 
жүреді». Манзура айтты: «Ей, Сүлеймен, оның мәнісі 
жалған дүниелік, өтеді-кетеді. Желдің барлық ісі дәйексіз, 
оның тұрағы болмайды, әмме жасағаны – жалған. Оны 
мінгенше, білім пырағына мінгеніңізде көзді ашып- 
жұмғанша ғарышағалаға (жетінші аспанның арғы жағы) 
барар едіңіз. Одан басқа не берді?» Айтты: «Мына жүзікті 
берді. Бүкіл әлемнің кілті – осы жүзік». Айтты: «Ей, 
Сүлеймен, бұл істің мәнісі мынадай: Құдай тағаланың 
даргаһында [сарайында] бұл дүние мал-мүлкінің өзі түгіл, 
көлеңкесі де жоқ. Мына мысалдан [тағылым ал]: бір пенде
мың жыл ғибадат етсе, [оны Құдай] қабыл қылмаса, [ол 
пенденің ғибадат] етпегені [жөн]. [Ал] біреу өмірін 
пасықтықпен, 
бұзақылықпен 
өткізіп, 
тоба 
қылса, 
күңіренген күрсінісінен бүкіл күнәлары күл болып тозып 
кетеді». Тағы айтты: «Ей, Сүлеймен, [саған] мағрибтен 
машриққа дейін барша ғаламды құл қылып беріпті. 
Жүзіктің 
пайда 
болған 
негізі 
[Алланың] 
өзінің 
қарауындағы бір түйір тас екен. Олай болса, оған бас ию 
дұрыс іс емес. Шын асыл – пейіш мүлкі: оны қолға алып, 
кадір-қасиетінің 
және 
бағасының 
[үдесіне] 
шығып 
болмайды». Және айтты: «Ей, Сүлеймен, одан басқа не 
берді?» Айтты: «Диюлар мен перілерді құл қылды». 
Манзура айтты: «Бұлар ойсыздар. Егер сабыр қылсаңыз, 
періштелерді құл қылып беретін еді». Сүлеймен алайһи с-
салам айтты: «Ей, Манзура, мұнша ақыл мен білімді 
қайдан білдің?» Манзура айтты: «Баршаны білдіруші – Хақ 
тағала». Айтты: «Бұдан өзге не білесің?» Манзура айтты: 

268 
«Қараңғы түнде өзіңізге бағынған халықтың халінен 
хабардармысыз?» «Жоқ», – деді. Айтты: «Мен осы мүшкіл 
халіммен әр кеш сайын ұйықтамай, барлық әскерім 
[орналасқан] атырапты айналып шығып, егер ауру-
сырқауы болса, барып көріп, сауалуына жағдай жасаймын.
[Осы еңбегімді ескеріп] Алла тағала айтты: «Аспаннан 
орын беріп, атыңды ұлықтап [бүкіл әлемге] белгілі етейін». 
Жауап қайтарып айттым: «Мен сенің нәзік және әлжуаз 
пендеңмін. Үлкендік жараспайды, даңқты, атақты көтере 
алмаймын». Хазрет Сүлеймен бұл сөздерді есітіп айтты: 
«Илаһи, мен өзімді дана біліп жүретін едім. Менің 
ғылымым бұл құмырсқаның алдында түкке тұрмайды 
екен». Тоба қылды. Манзура айтты: «Бүгін біздің 
мекенімізге қоныңыз». Ол күні қонып еді, [бір кезде]
Манзура бір шегірткені қолына ұстап шықты. Сүлеймен 
алайһи с-салам: «Мұны не қыласыз?» – деді. «Етін әскерге 
береміз», – деді. Сүлеймен алайһи с-салам: «Бұл етті кімге 
жеткізесің?» – деп күлді. Манзура айтты: «Ей, Сүлеймен,
[оның] кішілігіне қарамаңыз. Хақ тағаланың ұлықтығына 
қараңыз. Менің елжіреген ықыласыма қараңыз». Әлқисса,
шегірткені пісіріп, өзі оның бір аяғын әскерге үлестіріп 
берді. Бұл әскердің арасында етке тоймаған адам қалмады. 
Одан 
кейін 
Манзура 
құмырсқаларға 
бұйырды: 
«[Сүлейменнің] 
әскеріне 
ат 
жемін 
әкеліңдер!» 
Құмырсқалар бір түйірден арпа алып шықты. Қырман-
қырман арпа болды. Бүкіл әскердің атына берді. Тіпті одан 
артылып қалды. Хазрет Сүлеймен айтты: «Ей, Манзура, 
мұнша арпаны қайдан алдыңыз?» Манзура айтты: «Сізден 
бұрын тағы бір Сүлеймен атты патша [біздің мекенге] 
түсіп еді. Соның аттарының дорбасынан төгілген арпа». 
[Сүлеймен] бұл жерде үш күн тұрды. «Ол арпа бүкіл 
әскердің атына үш күнге дейін жетіп, әрі артылып қалды» 
деп айтады. Хазрет Сүлеймен сұрады: «Ей, Манзура, 
қанша әскерің бар?» Айтты: «Сіздің бүкіл әскеріңізге он 

269 
барабар. Егер біреуі ауырып қалса, барып дұға жасаймын, 
егер қазасы жетіп өлсе, көрге қоямын». Әлқисса, Хазрет 
Сүлеймен сонша әскерімен үш күн қонақ болды. Хазрет 
Сүлеймен мұны көріп: «Бір құмырсқа мені мұнша 
әскеріммен үш күн қонақ етті. Мен осынша дәрежеммен 
неге барлық жан біткенді қонақ қылмасқа», – деді. 
Мінәжат қылды: «Илаһи, маған рұқсат берсең, барлық 
жандардың ризықын берер едім». Құдай тағаладан жауап 
келді: «Ей Сүлеймен, қолыңнан келсе, бер!» Сол мезетте 
диюларға бұйырды. Тауларды тасып, қазан жасады. Жетпіс 
мың қазанды даяр етті. Тереңдігі жетпіс мың кез 
қазандарда қырық күн ас пісірді. Сойылған ат пен қойдың 
есебі жоқ. Сегіз айлық жерге ас пен нан үйді. Жер-жердегі 
адамдарды жинап келу үшін желге бұйрық берді. «Пәлен 
күні самұрықтан бастап аяғы шіркейге дейін құстарды, 
пілден бастап аяғы құмырсқаға дейін [хайуанаттарды], 
адам перзенттерін түгел жина. Сол күні олардың тамағын 
мен беремін», – деді. Тағына отырып осындай өтініш 
жасады. Ертеңіне бір балық дариядан басын шығарып 
айтты: «Ей, Сүлеймен, бүгін менің тамағымды сіз береді 
екенсіз. Ас ішетін уақытым болды. Тағам беріңіз», – деді. 
Айтты: «Осы тағамдардан керегінше же!» Бұл балық бір 
дем тартып еді, төрт айлық жердегі [тағам] ішіне кірді. 
Және бір дем тартып еді, сегіз айлық жердегі тағамның 
барлығы кіріп кетті. Күллі ауқат сап болды. Түк 
болмағандай әсер қалдырды. Хазрет Сүлеймен қайран 
болып, есі шығып кетті. Және ол балық айтты: «Маған 
ауқат бер!» Сүлеймен: «Сегіз айлық жердегі тағамды 
жедің. Өзге қонақтарыма қалдырмадың. Бұл тағаммен жан 
біткеннің бәрін мейман қылар едім. Тағы не дейсің?» – 
деді. Балық айтты: «Ей, Сүлеймен, менің обалыма 
қалдыңыз. Бүгін аш қалдым! Күн сайын жеті асап тағам 
жейтін едім. Екі-ақ асап жедім, енді бес асауым қалды. Таң 
атқанша, аш қалдым», – деді. Барлық жануарлар айтты: 

270 
«Ей, Сүлеймен, өзіңіздің шамаңызды білмей, бізді меймен 
қыламын деп аш қалдырдыңыз». [Алладан] хабар келді: 
«Ей, Сүлеймен, ризық бермек – менің ісім. [Ал] сенің ісің 
ішпек-жемек». Сөйтіп, екі жақтан да ұятқа қалды. 
Ыңғайсыз жағдайдан басын сәждеге қойып, мінәжат 
қылды. «Илаһи, білместікпен қате жасаппын» деп қырық 
күн бойы күні-түні жылады. Жан біткеннің барлығы ол 
күні аш қалды деп айтады. Хазрет Сүлейменнің көңілінен 
ол ұят қиямет күні де шықпайды. Алла тағала Сүлейменнің 
қатесін кешірді. Одан кейін әсте қате жасамады. 
Хикаят. Хазрет Сүлейменнің алдына келіп біреу 
айтты: «Маған хайуанаттың тілін үйрет!» Хазрет Сүлеймен 
айтты: «Сен үйренетін нәрсе емес. Егер тағылым алып, 
кісіге айтсаң, өлесің!». Ол адам айтты: «Сіздің әміріңізді 
[орындап], әсте жаймаймын. Егер тағылым берсеңіз, 
ешқашан жария қылмаймын». Хазрет Сүлеймен алайһи с-
салам оның аузына түкірді. Сол сәтте [Құдайдың 
құдіретімен барлық хайуанаттың тілін] білді. Сол күні
үйіне қайтты. Бұл кісінің бір өгізі, бір есегі бар еді. Ол 
өгізді намазшамға дейін соқаға жегіп, [ал] есекті шөпке 
байлап қойды. Өгізді ашықтырып, суытып қойды. Есек 
өгіздің халін сұрады. Өгіз тартқан михнаттарын баяндады. 
Есек айтты: «Олай болса, бүгін сабыр қыл. Сабан жеп, су 
ішпе. «Өгізім ауырып тұр» деп таңертең соқаға жеге
қоймас». Бұл кісі бұлардың сөзін түгелдей есітіп тұрды. 
Өгізге шөп, сабан салып еді, жемеді. Бұл кісі: «Өгізім
ауырып тұр» деп, есекті әкеліп соқаға салды. Қас 
қарайғанша есектің кеудесінде шыбын жаны ғана қалды.
Үйлеріне қайтты. Кешқұрым есек мазасы кетіп, атханаға
кірді. Өгіз сұрады: «Халің қалай?» – деп. Есек айтты:
«Әсте-әсте, халім жақсы. Алайда сенің ахуалың қалай 
болар екен. Соған қапалымын», – деді. Өгіз айтты: «Ей,
бауырым, қандай оқиға болды?» Есек айтты: ««Өгізім,
жаман ауырып тұр» деп жолда қасаппен сөйлесті». Өгіз 

271 
мұны естіп, зәресі ұшты. «Оған қандай лаж қыламын», – 
деді. Есек айтты: «Қожаны көргенде суды жақсы ішіп, 
сабанды 
жақсы 
жеп, 
әлді 
болып 
көрін. 
«Өгізім 
жазылыпты» деп қасапқа сата қоймас». Есектің бұл 
кеңесімен өгіз түзеліп кетті. Қожа бұл сөзді есітіп,
[қарқылдап] күлді. Қатыны: «Не себептен күлесіз?» – деді. 
«Ерімнің бір жаман ойы бар» деп шүбәланды. Көп
жанжал жасады. Ері айтты: «Егер күлгенімнің себебін 
айтсам, өлемін. Маған үш күн мәулет бер». Рұқсат алды.
Және де оның бір қоразы бар еді. Сол сәтте ағаштың
[басынан] түсіп, тауықтарды бір-бір қуалап алды. Ол
[кісінің] және бір иті бар еді. Ит айтты: «Өте ұятсыз
екенсің. Қожаңның соңғы демі жетіп тұр. [Ал] сен
ойнағаныңды қоймайсың». Қораз айтты: «Қожаның ауруы 
жоқ, не себептен өледі?» Ит есек пен өгіздің оқиғасын
баяндап берді. «Ақыры қожа бұл оқиғаны қатынына
айтып береді, сол сәтте өледі. Қораз: «Қожа өлсе, сені мен 
маған және қатынға келер-кетер не бар? Жуындыны кім 
құйып берсе, сен соған кетесің. Кім дән берсе, мен де соған 
кете барамын. Ері өлсе, қатыны бір байға тиеді. Мен бір 
әлжуаз қанаттымын. Осы халіммен жиырма-отыз тауықты 
бастап жүрмін. Ол бір қатынды қайрат жасап, қорқыта 
алмаса, несіне ер болып жүр. Егер Қожа қатынының 
себебінен өлсе, менің [тауық] қуалағаным жақсы емес пе!? 
Егер қожа қатынын бір-екі таяқтаса, қорқар еді», – деді. 
Қожа ит пен қораздан бұл сөзді есітіп, «дұрыс айла 
таптым» деп [ойланып] тұр еді, сол сәтте қатыны келіп: 
«Күлгеніңіздің себебі немене еді?» – деді. Дереу қожа 
[қолына] бір таяқ алып: «Күлгенімнің мәнісі – осы», – деп 
шықпыртып сабады. Содан кейін қатыны қорқып, тіс 
жармады. Қожа өлімнен қалды. 

272 
ХАРУТ ПЕН МАРУТ ХИКАЯСЫ 
Транскрипциясы 
Һарут уа Марут нам фаришталар байаныдур. Бу андағ 
уақиғадур ки Анис ибн Малик рази аллаһ рауайат 
қылурлар ким Қабылни көр оғлы бар ерди. Ани һәм бир 
сыңар көзлүк оғлы бар ерди. Бир күн атасыны оғлы 
йетаклап барур ерди. Бир оғлан учрап атамни өлдүрган 
киши деп ол көрни таш бирла уруп өлдүрди. Бу хални 
фаришталар көрүп айдылар: Илаһи бу не халдур ким ол 
көр за’иф бичарани бигүнаһ уа биабсат уруп өлдүрди. 
Худауанда 
адамни 
йаратмағыл 
нақақ 
қан 
төгар 
демапмудик. Худай тағаладин нада келди: Ай фаришталар 
агар сизлар йер йүзида болсаңызлар алардин бетар фасад 
қылурсызлар катта күнаһлар сизлардин уақи’ болур. 
Аларға зән фарзанд йемәк уа ичмәк зәр уа сим һауа уа 
һауас харс уа шаһауат мундин бөләк бәлалар нагаһан 
бардур. Мунча нимәрсалар бирла меңа, асы болмишлары 
саһлдур. Әмма сизларга бири йа екини берсам тез 
фурсатда ’асы болурсызлар. Фаришталар айдылар: Ма’ 
азаллаһ бизлар андағ қылмағаймыз. Анда фарман болды 
ки: Өз араларыңыздин ниййатыда йахшы үч фариштани 
хуаһлап алыңлар. Һаммадин хубрақ уа’алимрақ болсун. 
Бу фаришталар үч обдан уа данишмандларни хуаһладылар.
Буларни бирини аты ’Аза бирини аты ’Азайа бирини аты
’Азра’ил ерди Хақ тағала буларға нафс уа шаһауат йемәк 
уа ичмәкни берип йер йүзига йибарди. Бири қазы бири 
муфти болды. ’Азра’ил мухбир болды. Нича махал бу 
ғалам софлани ахуалыға сәрхисаб барып айды ки: Бу күн 
йа ерта’асы болурмән деп ’Азра’ил даргаһ баргаһ аллаһига 
тоба қылып минажат қылди ки: Аллаһи мен бу сөздин 
йандым тоба қылдым. Худай тағала аны аууалги халыға 
келтүрди. Әмма ’Аза уа’Азайа қазы уа муфти болуп

273 
хукумат 
аңшатырын 
қолларыға салып олтурдылар. 
Буларни фаришта еканини һәмма халық билдилар. Қазара
бир хатун ери бирла урушти. Хатунни аты Зуһра ерди. 
Пакдаман хатун ерди. Ер уа хатун қазыға келдилар. Нагаһ 
булар ол хатунин көрүп бизар дил’ашиқ шайда болдылар.
Айдылар: Бу хатунға сен зулим қылыпсән. Талақ қылғыл 
йа бир аминни йанида үй қылып бергил дедилар. Ол киши 
қойғалы тақат қыла алмады. Бир аминни йаныда үй қылып 
берай деди. Фаришталар айдылар: Бизлар аминдурмиз 
шунда үй қылып бергил. Екинни арасида үй қылып берди. 
Қазара бир күн кеч болды. Екауларини бир бирларидин 
хабарлары йоқ ерди. Һәр екаулари Зуһрани ешикни 
сақладылар. Са’атдин соң бир бирларидин хабардар 
болдылар. Тапышып маслихат бирла Зуһрани қашыға 
кирдилар. Буларға катығ халати пайда болди ки: ғалибан 
шаһауатдин тақат қыла алмадылар. Ахир алам бу хатунға 
намахрамана қол узаттылар. Ол айды: сизлар фариштамиз 
дерсизлар. Мундағ ишларни қылмаң деп алмина мани’ 
қылды. Тасир қылмады балки зийадарақ қылдылар. 
Ахиралам бу хатун айды ки: андағ болса меңа асманға 
чықардурған ’исми ’ағзамны үргатиңлар. Андин сизлар 
һәм нима десаңиз қабул қылай деди. Булар ’исми’ағзамны 
үргаттилар. Зуһра айды: Өзүмни суға салып пакиза болай 
андин соң қабыл қылай деди. Бу Зуһра пакдаман ғусл уа 
таһарат қылды. Минажат бадргаһ қази ул-хажат қылып
айды: Аллаһи булар мени зинаға такаллиф қыладурлар. Ол 
иш сени даргаһыңда улуғ күнаһ ермиш. Мени зинаға
тақатым йоқтур. Бу ’исми’ағзамны хурматидин мени 
буларни 
қолыдин 
халас 
қылғыл 
деди. 
Көңлини
пакликидин сахар уақыты ерди худай тағала фаришталарға
фарман қылды. Асманға алып чықтылар. Йулдуз болды.
Сахарда чықадурған Чолпан йулдуз деган шол пакдаман
хатундур. Алқисса бул хатунни иши халыққа машһур 
болды. Көп хатунлар бу ишни һауас қылдылар. Қыла

274 
алмадылар. Йана қазара бир хатунға һәм шундағ
биқарарлық қылдылар. Ол хатун айды ки: хажат болмақ 
үчүн чағыр келтүрүңлар. Ичип андин ’айш уа ’ашрат
қылурмыз. Чағыр келтүрдилар. Андин кейин ’исми 
’арзамны үргатиңлар деди. Үргаттилар. Чағыр ичип маст 
болуп зинаға шару’ қылдылар. Андин бу хатун ’исми 
’ағзамны оқып һауаға чыққалы йүрүп ерди. Хақ тағаладин 
фаришталарга фарман болды: Ол напак фахшаны уруңлар 
деп. Фаришталар улуғ ’амуд бирла урдылар. Беш хисса
болуп йерга түшти. Бири күкүртдаги от бири жақылған от 
бири судағы от екиси бийапандағы ғул уа азутқу болды 
депдурлар. Алқисса бу фаришталардин бу қисм күнаһлар 
садир болды. Өзларига бақсалар йүзлри дийу суратлығ 
қара болупдур. Буларни бу ишларидин фаришталар хажал 
болдылар. Худай тағала хатаб болды: Ай фаришталар мен 
мани’ 
қылған 
ишларни 
қылдыңызлар. 
Емди 
не 
болурсизлар. Фаришталар айдылар: Аллаһи данасән уә 
бинасән. Бизлар ’асы болдуқ. Һәр не ишка буйурсаң 
сәзаауардурмиз деп йүз мың пушайман уа надамат қылур
ердилар. Һиш фа’ида бермас ерди. Жабра’ил ’лайһи с-
салам айдылар: Емди сизлар Идрис пайғамбар қашыға 
барыңлар. Күнаһларыңни ’арыз қылыңлар. Шайад хақ 
субхана уа тағладин күнаһларыңни тилап алсалар. Анда 
Идрис ’алайһи с-салам қашларыға келип күнаһларын
’арыз қылдылар. Идрис ’алайһи с-салам минажат қылып
аларни күнаһларны тиладилар. Хақ тағаладин хатаб 
келдики: Ай Идрис аларни мендин тиламагил. Аларнин 
сурғыл. Бу дунийада қойуп қийаматда азаб қылай му йа бу
дунийада ’азаб қылып ахиратда амин қылай му. Идрис 
’алайһи с-салам сурдылар. Алар айдылар ки: ахиратни 
’азабы қатығдур мунда ’азабдин халас болурмиз ’ахиратда 
азабдин халас бола алмасмыз. Бу дунийада ’азаб 
тартқанымыз йахшыдур. Худай тағала фарманы бирла 
аларны Бабил жаһыға баш қуйы айақ йоқары астылар. 

275 
Чақыр ичип зина қылып ердилар. Ол бағысдин екн 
’акубатқа кирифтар болдылар... Йана айтыпдурлар ки ол 
еки фаришта көп кишиларга жадулуқны үргатти. Аны үчүн 
фаришталик атыны көтарип һарут уа Марут ат қойды. Ол 
бағысдин Кашмир уалайатында жадулуқ машһурдур. Һәр 
киши өзидин катта билан ойнашса жазасы шолдур. 
Аудармасы 
Харут пен Марут атты періштелердің әңгімесі 
мынадай оқиға. Оны Анис ибн Малик разы аллаһ (оған 
Алланың ризашылығы болсын) рауайат (діни әңгіме) етіп 
айтатын еді. Қабылдың [Адам атаның баласы] көрсоқыр 
ұлы бар еді. Оның да бір сыңар көзді ұлы бар еді. Бір күні 
атасын ұлы жетектеп бара жатты. Бір жігіт ұшырап 
«атамды өлтірген кісі» деп көрсоқырды таспен ұрып
өлтірді. Бұл оқиғаны періштелер көріп айтты: Илаһи, бұл
не жардай ол көрсоқыр бейшараны бикүнә әрі сұраусыз
ұрып өлтірді. Жаратушы Алла, [сізге] «адамды жаратпа,
нақақ қан төгеді» демеп пе едік». Құдай тағаладан жауап 
келді: «Ей, періштелер, егер сіздер жер жүзінде 
болсаңыздар, олардан бетер оңбағандық қылар едіңіздер, 
үлкен күнәлар сіздерден шығар еді. Оларға әйел, перзент, 
ішпек-жемек, алтын мен күміс, әуестік пен қызығушылық, 
ашкөздік пен нәпсіқұмарлық [бердім]. Бұдан бөлек 
кездейсоқ [жолығатын] бәлелер [тағы] бар. Осынша
нәрселермен маған асы болмағы қиын емес. Егер сіздерге 
біреуін яки екеуін берсем, тез арада күнәһар боласыздар. 
Періштелер айтты: «Құдай сақтасын, біздер ондай 
жасамаймыз». 
Осыған 
орай 
бұйрық 
болды: 
«Өз 
араларыңыздан 
ниеті 
түзу 
үш 
періштені 
таңдап
алыңыздар. Барлығыңыздан жақсырақ және білімдірек
болсын. Періштелер үш өнегелі данышпанды таңдады. 
Бұлардың бірінің аты – Аза, бірінің аты – Азайа, бірінің

276 
аты Әзірейіл еді. Хақ тағала бұларға қызығушылық пен 
нәпсіқұмарлықты, 
жемек-ішпекті 
беріп 
жер 
жүзіне 
жіберді. Бірі қазы, бірі мүфти болды. Әзірейіл хабаршы 
болды. Ол ғалам софланың (төменгі әлемнің) хал-
жағдайын неше мәрте ой таразысына салып барып 
тоқтамға келді. «Бүгін немесе ертең асы болып қалармын» 
деп Әзірейіл Алла тағаланың даргаһына тоба қылып, 
мінәжат етті: «Ей, Алла, мен сөзімнен қайтып, тоба 
қылдым». Құдай тағала оны әуелгі пішініне келтірді. Ал 
Аза мен Азайа қазы, мүфти болып үкім таяғын қолдарына 
ұстап отырды. Бұлардың періште екенін бүкіл халық білді. 
Қездейсоқ бір әйел еріменен ұрысып қалды. Әйелдің 
аты Зуһра еді. Адал әйел еді. Ерлі-зайыпты [екеуі] қазыға 
келді. Бұлар ол әйелді көргеннен кейін кенет есінен тана 
ғашық болып қалды. Айтты: «Бұл әйелге сен зұлымдық 
жасаған екенсің. Талақ таста немесе бір адал [кісінің] 
қасынан үй жасап бер». Ол кісі әйелін тастауға қимады. 
«Бір адал кісінің қасынан үй жасап берейін, – деді. 
Періштелер айтты: «Біздер адалмыз, мына жерден үй 
жасап бер!» Екеуінің [жайларының] арасынан үй салып 
берді. Сонымен бір күні кеш болды. Екеуінің бір-бірінен 
хабары жоқ еді. Әрқайсысы Зуһраның есігін аңдыды. Бір 
сағаттан кейін бірін-бірі көріп қалды. Кездесіп, ақылдасып 
Зуһраның қасына барды. Бұларда қатты сезім пайда болды: 
ерекше 
нәпсіқұмарлықтан 
өздерін 
ұстай 
алмады. 
Ақырында бұл әйелге суық қолдарын жүгіртті. Зуһра 
айтты: «Сіздер періштеміз дейсіздер, мұндай істерді 
қылмаңыздар». Үзілді-кесілді қарсылық білдірді. [Алайда 
бұл оларға] әсер етпеді. Тіпті үдете түсті. Ақырында бұл 
әйел айтты: «Олай болса, маған аспанға шығаратын «Исми 
ағзамды» (Алланың ұлық аттарын) үйретіңдер. Содан 
кейін сіздердің не айтқандарыңызды қабыл етейін». Бұлар 
«Исми ағзамды» үйретті. Зуһра айтты: «Суға түсіп 
тазарайын, содан соң қабыл етейін». Зуһра суға түсіп 

277 
тазарды, дәрет алды. Түнде айтылатын дұға «Қазы ул-
Хажатты» оқып айтты: «Ей, Алла, бұлар мені зинаға 
зорлап тұр. Бұл іс – сенің даргаһыңда аса үлкен күнә. 
Менің зинаға құлқым жоқ. Осы «Исми ағзамның» 
құрметіне мені бұлардың қолынан азат ет». Таңсәрі 
уақыты еді, [әйелдің] көңілінің пәктігінен Құдай тағала 
періштелерге бұйрық етті. Аспанға алып шықты. Жұлдыз 
болды. Таңсәріде шығатын Шолпан деген жұлдыз – сол 
адал әйел. 
Әлқисса, бұл әйелдің ісі халыққа жария болды. Көп 
әйелдер бұл оқиғаға қатты қызықты. [Өздері де сондай іс 
жасағысы келді]. Жасай алмады. Тағы бірде [періштелер] 
бір әйелге жоғарыдағыдай шыдамсыздық жасады. Ол әйел 
айтты: «Қажеттеріңді өтеу үшін арақ әкеліңдер. Ішіп, кейін 
ойнап-күліп, көңіл көтерелік». Арақ әкелді. Содан кейін: 
«Исми ағзамды» үйретіңдер», – деді. Үйретті. Арақ ішіп, 
мас болып, зина жасады. Содан кейін бұл әйел «Исми 
ағзамды» оқып аспанға шыққалы әрекет етті. Құдай 
тағаладан періштелерге бұйрық болды: «Ол арамза 
жезөкшені ұрыңдар», – деді. Періштелер үлкен шоқпармен 
ұрды. Бес бөлек болып жерге түсті. Бірі – күкірттегі от, 
бірі – жағылатын от, бірі – судағы от, қалған екі бөлегі 
жапан дүз даладағы албасты және жын-жыпыр болып кетті 
деп айтады. 
Әлқисса, бұл періштелер осындай күнәлар жасады. 
Өздеріне қарап еді, жүздері дию сипатты қап-қара 
болыпты. Періштелер өздерінің бұл істерінен [қатты] 
ұялды. Құдай тағаладан әуез келді: «Ей, періштелер, мен 
тыйым салған істерді жасадыңдар. Енді [жағдайларыңыз] 
не болар екен?» Періштелер айтты: «Ей, Алла, [өзің] 
данасың және жаратушысың. Біздер асы болдық, не жазаға 
бұйырсаңыз да лайықпыз». [Олар] мың сан пұшайман 
болды, өкінді. Ешқандай пайда бермеді. Жебірейіл алайһи 
с-салам 
айтты: 
«Сіздер 
енді 
Ідіріс 
пайғамбарға 

278 
барыңыздар, күнәларыңды [айтып] арыз жасаңыздар. 
Бәлкім, хақ субхана уа тағаладан күнәларыңды сұрап 
алар». Содан кейін Ідіріс алайһи с-саламға келіп, 
күнәларын арыз етті. Ідіріс алайһи с-салам мінәжат етіп, 
олардың күнәларын [Алладан] сұрады. Хақ тағаладан әуез 
келді: «Ей, Ідіріс, олардың [күнәларын] менен сұрама. 
Өздерінен сұра. Бұл дүниеде аман қойып қияметте азап 
көрсетейін бе немесе бұл дүниеде азап көрсетіп, ақыретте 
азат етейін бе?» Ідіріс алайһи с-салам сұрады. Олар айтты: 
«Ақыреттің 
азабы 
ауыр. 
Мұнда 
азаптан 
азат 
болғанымызбен, ақыретте азаптан азат бола алмаймыз. Бұл 
дүниеде азап тартқанымыз жақсы». Құдай тағаланың 
бұйрығымен оларды Бабыл (Вавилон) [төңірегіндегі] 
құдыққа басын төмен, аяғын жоғары қаратып асып қойды. 
Арақ ішіп, зина жасап еді, осы себепті екі азапқа душар 
етті... Және айтады: «Ол екі періште көп кісілерге сиқыр 
үйретіпті. Сол үшін періштелік атын өшіріп, Харут, Марут 
ат қойды. Осы себептен Кашмир уалайатында сиқырлық 
кең таралған. Әр адам өзінен мықтымен белдессе, жазасы 
осындай болады. 

жүктеу/скачать 1,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: