I. ҚАзақ этикасы және эстетикасы қАзақТЫҢ ДӘСТҮрлі әдеп жүйесі

154 
Қазақтың дәстүрлі әдеп мәдениетінде туысқандық құрылымдармен қатар, тікелей 
қандастық байланысы жоқ жеке адамдарды қауым құрамына қосуға мүмкіндік беретін 
"анда", "тамыр", дос сияқты мәртебелік ұғымдар болған. Осы жөнінде тарихшы этгнограф 
Ж. Артықов былай дейді: "Құрдастық сияқты анда да бөтен ру, алыс ұлыс, басқа жүздің 
адамдарын бір-бірімен жақындастырады. Тіпті кейде бөтен елдің, өзге этностың кірмелері 
де қазақ арасынан анда тауып ел қатарына қосылып кетеді. "Құрдас", "тамыр", "дос", 
"жолдас", "андалар" нағыз туыстардан да шынайы жақын болады. Анда адамдар сенікі-
менікі демейді, бір-бірінің бетін қайырмайды. Анда тәртібі алыс руларды, елдерді бір-
бірімен туыстастырып, қоғамдық құрылымның берік негізіне оз үлесін қосады. Сонымен 
қатар қазақ ішінде жан дос, дос, тамыр сияқты әріптес, замандас адамдардың бір-бірімен 
тіл табысып, көңіл жақындастырып, араласуына мүмкіндік беретін дәстүрлі институттар 
бар. Жалпы қоғамдық араластық үдерісінде олардың тигізер ықпалы зор".
14
Қазақтың дәстүрлі әдебіндегі индивидуалдық және қауымдық факторлардың 
арақатынасын қарастырғанда, оларды органикалық тұтастық немесе адамдық 
ынтымақтасудың көшпелілік тәртібі деп анықтауға болады. Хандық дәуірде бұл тәртіп 
қазақ қоғамының болмыс бітіміне сәйкес болғанымен, кейінгі трансформацияларда өзінің 
үйлесімдіруші функцияларынан айырылып қалды. Өйткені XVIII ғасырдан бастап 
қазақтың әлеуметтік мәдениеті ішкі қисындылықтан гөрі сыртқы әсерлер ықпалымен 
түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Бұл әсерлер (Ресей отаршылдығы, Қытай мен Орта Азия 
мемлекеттерінің экспансиясы, жоңғар шапқыншылығы) қазақтың әлеуметтік мәдениетін 
шайқалтып жіберді. 
Атамекеннің тарылуы қазақтың кісілік негіздерін шайқалтатын, жаугершілік пен 
отаршылық әсерінен өрістеген теріс қылықтардың көбеюіне әкелді. Біз бұл жерде 
бодандық психологиядан тарайтын жасқаншақтық, үрей, жағымпаздық, ұлт мүддесін сату 
сияқты құбылыстарды айтып отырмыз. Қауымшыл кісінің (ынтымақтастық құндылығы 
мағынасында) орнын "пысық" пен "масыл" басты. Қазіргі замандағы әдеп пен 
мәдениеттен тыс пысықтар ("крутойлар") мен алыпсатарлық "масыл буржуазиямен" 
оларды салыстыруға болады. 
Бодандық адамның типтік ерекшеліктерін XIX ғасырда өмір сүрген қазақ ақындары 
көркем суреттеген. Мысалы, Дулат Бабатайұлы бодан пысықтарды былай шенейді: 
Майырдың алса бұйрығын, 
Борбайға қысып құйрығын, 
Ел пысығы жортады-ай. 
Өзі елді қорқытып, 
Онан өзі қорқады-ай, 
Алдана түсіп топаңдай. 
Жарлылардың торпағы, 
Бір торпаққа он болып 
Пысықтардың ортағы, 
Қара шығын алымы – 
Бай-кедейге бірдей боп 
Шаңыраққа салығы, 
Ел ұйтқысы шайқалып, 
Төгіліп судай аққандай.
15
14
Артықбаев Ж. 
Қазақ этнографиясы: Этнос және қоғам. XVIII ғ. - Қарағанды: ҚМУ, 1995. 152-6. 
15
Шу батыр // Екі мың жылдық дала жыры. - Алматы: Қаз энциклопедия., 2000. 176-6.

155 
Дәстүрлі әдептен айырылу тек отаршыл әкімшілікпен байланысты "жаңа қазақтарды" ғана 
емес, оған қоса бұрынғы дәстүрлі тұлғалардың болмысын құлазытып жіберді. Дулат 
ақыннан тағы бір үзінді келтірейік: 
Мынау азған заманда 
Қарасы - антқор, ханы - арам; 
Батыры көксер бас аман; 
Қырсыға туда қыз балаң; 
Нары - жалқау, кер табан; 
Құсы - күйшіл, ат - шабан; 
Жырғалаң жоқ, зобалаң, 
Ебі кеткен ел болды.
16
Қазақ мәдениетіндегі қауымдық ынтымақтастықтың шайқалып, кісілік қасиеттер өрістей 
алмай, теріс қалықтардың көбейгенін тек сыртқы факторлармен түсіндіру біржақтылыққа 
жатады. Тарихта мынандай бір қағида бар: өзі бодандыққа көнгісі келмеген елді ешкім 
бағындыра алмайды. Мысалы, палестиналықтарды Израил қаншама қысқанымен, олар ел 
азаттығы үшін күресін тоқтатқан жоқ. Керісінше, Саддам Хусейннің авторитарлық билігі 
уақытында моральдық төмендеген халық, АҚШ сол режимді құлата сала мұражайларды 
тонай бастады. 
Отарлық қысым жағдайындағы қазақ мәдениетінде тұлғалық пен қауымдық 
ынтымақтастықты, ел мен ер абыройы және намысын қорғауға бағытталған үдерістер де 
болды. Тарихшылар атап көрсеткендей, отарлық езгіге қарсы күрес қазақ мәдениеті 
өрісінде бірнеше дараланған кісілік типтердің қалыптасуына себеп болды. А.Сейдімбек 
отаршылдарға қарсы 300-ге жуық көтерілістер мен қақтығыстардың болғанын атап өтеді . 
Құлдықты көтермейтін тәкаппар ерлер мен осы тұйыққа тірелген жағдайдан шығу үшін 
жол іздеген ел даналарын жаңа мәдени қаһармандар деп қарастыруға болады. Сондай 
тұлғалардың бірі - Мұрат Мөңкеұлы еді. Ә. Қодар атап өткендей, Дулат пен Шортанбай 
сияқты Мұрат сатқын қандастарын әшкерелеп, азаттық туын жеке-дара көтеру арқылы 
желбіретті. Отарлық езгімен бірге келген орыстандыру саясатының халықтың 
адамгершілік қасиеттерін жұрдай еткендігіне налыған ақын "қоңсыдан туып би болған", 
"қара кісі хан болған", "асылзада баласының құл болып", "асылсыз баласының ақшасына 
сүйеніп пұл болғанын" батыл сынайды. Оның пікірінше, халықты текті тұқымнан 
шыққандар ғана басқаруы тиіс, "құлдан туған төрені, ақсүйектер ұлы деп", оған ел тізгінін 
ұстау "адыра қалғыр заманының белгісіне" жатады. "Діні басқалардың ел билеуін" бар 
пәленің бастауы деп есептеген Мұрат ақын, бекерден-бекер жылай бермей, "кейінгі туған 
бала үшін", кейінгі ұрпақтың "сауабы үшін", "күндердің күні болғанда, обалы маған" 
болмас үшін "дулығалы қара нарларды" атқа қонуға шақырады . Осындай ерлердің 
арасында Кенесары хан ерекше орын алады. Абылайдың немересі Кене хан ұлт азаттығы 
үшін күрестің рәміздік тұлғасына айналды. Нысанбай жырау ол туралы мынадай 
жолдарын қалдырған: 
Қоғамы күшті ер еді, 
Киімді бала тудырған. 
Ықпалы жүрген ер еді, 
Алтынды қылыш будырған, 
Абылайлатып ат қойып, 
Дұшпанды көрсе қудырған – 
16
Сонда, 
158-6.

156 
Көп сарғайтып келместей, 
Кене хан, саған не болды?!... 
Кенесары кеткен соң, 
Иесіз қалды тағымыз. 
Бұлбұлдай сайрап жүр едік, 
Байланды тіл мен жағымыз. 
Азғанымыз емес пе, 
Қойшыдан сынды сағымыз. 
Артында қалған жетім ел, 
Келіспей кетті сәніміз. 
Ақырында, әлеумет, 
Осындай болды халіміз.
17
Нысанбай жыраудың жолдарында қазақтың әдептік мәдениетіне тән, кейін жиі және 
орынсыз қолданудан инфляцияға ұшыраған "қоғам" ұғымының жасампаз мағынасына 
назар аудару қажет. Оған қоса тұлғасыздандырылған қоғам жетім елге айналып кетеді 
деген де ой айтылады. Бұл қалыпқа түспеу үшін қинала жүріп, күйзелісті басыңнан 
өткізіп, одан арылып, бодан адам санасынан шығу қажет делінеді. 
Қазақтың әдеп жүйелеріне арналған еңбектерде XVII-XVIII ғасырлардың түйіскен 
шенінде қазақ халқының бірлігі ойдағыдай болмағаны расталады, оның тарихи себептері 
де жоқ емес. Көшпелі өркениет кезінде қазақ сай-саланы паналады, өзен-көл жағасын 
жағалады. Жер дауы, жесір дауы, барымта мен қарымта қазақ еліне маза бермеді. 
Қазақтың саяси ынтымағының әлсіз болғандығының тағы бір себебі рулық, тайпалық өмір 
кешуінде еді. Көшпелі өркениет кезінде ел билеу жүйесінің рулық, тайпалық болып 
бөлінгені оны одан әрі заңдандыра түсті. Орта ғасыр кезеңінде қазақтың этно-
территориялық бірлестік ретінде қалыптасуы, табиғи географиялық жағынан көшпелі өмір 
қаракеті, ру-тайпалық қатынастар халқымыздың жан дүниесіне өз әсерін тигізеді деу 
қателік болар еді". Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Сырым Датұлы т.т. сияқты 
тұлғаларды халық өз дәуірінде елін, жерін шапқыншы жаудан қорғап қалу, халықтың 
бірлігін, ынтымағын нығайту, адамгершілік, парасаттылық, ата-баба намысын, салт-
дәстүрін сақтау жолында зор еңбек сіңірген, әлеуметтік ақыл-кеңес берген билердің биі, 
көсем би деп қадір тұтады. 
Қазақ халқының бұл қадірменді билері ел басында күн туған қиыншылық кездерінде, ел 
жиналған айт, той тұсында, жер дауы, жесір дауы, барымта дауы көтерілген жерлерде 
ауыл ақсақалдарымен кеңесіп, ел тағдырын бірге шешісіп келген. Кейде ауыл 
ақсақалдары, билері бір шешімге келе алмай қалғанда ортадан билік айтып дауды 
тындырып отырған . Алайда отарлық әлеуметтік құрылымда қазақ биінің қоғамдық 
қызметі кейін орыс әкімшілігі тарапынан "болыс", "старшина", "ояз", "аудармашы", 
"писарь" сияқты функционерлермен ығыстырылған. Билік айту мен әкімшілік басқарудың 
арасында түбегейлі айырмашылықтар бар. Біздің зерттеу тақырыбымызға қатысты 
мынандай тұжырым айтуға болса: болыс әкімшілдік тұлға болса, онда би - мәдени тұлға. 
Өйткені бидің билігі сөз (шешендік өнер) қасиеттілігіне жүгінетін ынтымақтастықтың 
қауымдық тәртібіне негізделгенін мына мақалдардан көруге болады; "Бір ғылымнан 
басқаның бәрі тұл", "Жұртпен бірге өзіңді қоса алдасып, салпылдап сағым қуған бойыңа 
епті ме?" (Абай). Ұлыс билері көпшілікке бағыну керек деген тәлім айтпаған. Бұл саясат 
қана, ол ғылыммен үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Би төбеде қаралуға тиісті мәселелер 
қаралып болып, шешілетін мәселелер шешімін тапқан соң дәстүрлі ойын-сауық думаны 
17
Шу батыр // Екі мың жылдық дала жыры. - Алматы: Қазэнциклопедия., 2000. 172-173-66. 

157 
өткізілетін. Бұл ойындар ақақу-сықақу деп аталатын. Этнографиялық деректер билердің 
көріпкелдікпен айналысқанын да дәлелдейді. "Мысалы: түс жору, түс - көрінген елес, 
оның қандай мәнісі бар екенін шамалау - жору делінеді. Жора - халық пікірін жинаушы 
билер. Би - би төбеге әр рудан сайланған алқалар. Халықтың қақ ортасында жұмыс 
жүргізушілер. Халық пікірін бас алқаға жеткізушілер. Халықтың қандай ой-пікірі, 
жағдайы бар, оны ары дамытудың немесе нашар жағдайларды болдырмаудың жолдары, 
бұрынғы заң ережелердің өмірге сәйкеспейтін, өзгертуге қажетті тұстары талқыланды. 
Демек, би - би жиынына баратын, онда ру атынан сөз алатын адамға жатады. Мәселе 
талқылауға қатысып, пікір білдіретін кісі, жиында қабылданған заң-ереже, қағида, жөн-
жобаларды қайтып халыққа жеткізуші және соны іске асырып орындаушы. Халыққа 
басшылық етуші. Халықтың өз ішінен тапқырлығымен, шешендігімен, әділдігімен 
қатарынан озған, сынақтан өткен адам". Қазақтың дәстүрлі қауымдық мәдениетіндегі 
әлеуметтік-мәдени тұлғалар мен құрылымдарды кейінгі өзгерген формалармен теңестіріп, 
басқа мәдени кең мәтінде алған дұрыс емес. Мысалы, "барымта" түсінігін алайық. 
Көшпелі шаруашылық-мәдени тип күйзеліске ұшыраған жағдайда барымтада 
деструкциялық мақсаттар басым болған. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы оның мәнісі басқа 
еді. Құқықтық әдебиетте оны әдет құқығының нормасы ретінде қарастырады: 
"Барымтаның алуан түрлі себептері бар. Біреудің ақ баталы жесірі яки некелі әйелі кетсе, 
біреу кісі өлтіріп, кісі өлтірген жағы тиісті құн төлеуден бас тартса, біреудің қорық 
жерінде малы жайылып, бүлдірсе; қыс қыстауына, жаз жайлауына біреулер рұқсатсыз 
қонса; ортаға түскен олжадан тиісті сыбаға берілмесе; тойға шақырылмай елеусіз 
қалдырылса; арнап келіп түскен қонаққа тиісті қонақасы берілмесе т.б. салт-сана, әдет-
ғүрып қағидалары бойынша барымталаушы ісі заңды деп саналатын. Әсіресе, кісі өлімі 
үстінде тиесілі құны мөлшерінде барымталап, мал қуып алса да ерсі болмайтын. Оның әлі 
де болса шексіз, ретсіз қолданылуына Тәуке бірталай тыйым салды" . Ресей империясы 
құрамына енгеннен кейін және дәстүрлі әлеуметтік реттеу өзгергеннен соң барымта 
бастапқы мағынасын жойып, заңсыздық аймағына кетті. Әрине, өзгерген заман 
жағдайында ескі әлеуметтік құрылымдарды қайтадан қалпына келтіруге шақырудың теріс 
жақтары айтпаса да түсінікті. 
Өзгерістер жағдайында қазақтың әдеп мәдениетін трансформациялауға шақырған 
тұлғалар ағартушылар болды. Ыбырай Алтынсариннің мына жолдарында бүл ой анық 
айтылып тұр: 
Желкілдеп шыққан көк шөптей 
Жас өспірім достарым, 
Қатарың кетті-ау алысқа-ай, 
Ұмтылыңыз қалыспай. 
Біз надан боп өсірдік 
Иектегі сақалды. 
"Өнер - жігіт көркі" деп 
Ескермедік мақалды... 
Біз болмасақ, сіз барсыз, 
Үміт еткен, достарым 
Сіздерге бердім батамды.
18
Қазақстандағы Ресей империясының отаршылдық саясаты халықты рухани жағынан 
күйзеліске ұшыратты, оның діні мен діліне, әдебіне, әдет-ғұрпына, салт-дәстүріне нұқсан 
келтірді. Халықтың тәуелсіздіктен айырылып, бодан болуынан ұлттық мінезде ұнамсыз 
қылықтар көбейе түсіп, жасқаншақтық, "құлдық психология" пайда бола бастады. Қазақ 
18
Шу батыр // Екі мың жылдык дала жыры. - Алматы: Қазэнциклопедия., 2000. 224-6.

158 
елі осындай тұйыққа тіреліп, одан қалай шығуды білмей, болашағын ойлап, қабырғасы 
қайысқан кезде халқымыздың Шоқаң, Ыбырай, Абай сынды асыл перзенттері ұлттық әдеп 
жүйесінің күрделі мәселелерін шешуге ұмтылды. Абай әдеп тақырыбын қозғағанда иман 
мәселесіне коп көңіл аударады және оны арлылық пен ұяттың баламалары ретінде 
түсіндіреді. Абай өз халқының бойындағы кісілік қасиеттермен қатар, теріс қылықтарды 
да қатал сынға алады: 
Өсек, өтірік, мақтаншақ, 
Еріншек, бекер мал шашпақ.., - 
деген өлең жолдарында Абайдың сыни этикасы көрініс тауып тұр. Хакім отыз төртінші 
қара сөзінде "Адам баласына адам баласының бәрі - дос", - дейді. Абай қазақ этикасының 
түбегейлі ұстанымы - "Адам болу" талап-мұратын жоғары деңгейге қойды. Абайдың 
тағдыры метрополия айқындап берген жолдан басқаша болып шықты. Ол бодандық 
адамдық тип шеңберінен шығуға талпыныс жатады. Абай орыс білімі мен ислам дінінің 
қазақ қабылдаған құндылықтарын тоғыстыруға ұмтылды және осы негізде заман 
талаптарына сай қазақ адамын қалыптастыруға шақырды. Абай тұлғасыздандырылған 
еуропалық білім жүйесінің қазақ қоғамына сәйкес келмейтіндігін анық түсінді және "Адам 
болуды" негізгі бағдар ретінде қабылдады. Бұрынғы ислам арқылы келген шығыстық 
"кемел адам" ілімін Абай дәстүрлі көшпелілік кісілік қасиеттермен және еуропалық 
(ресейлік) біліммен органикалық түрде қосуға ұмтылды. Сол себепті ол Ақыл, Жүрек 
және Еріктің бірлігіне шақырды. Абай Алланы жеке-дара жүрекпен қабылдайтын 
сопылық бағытқа жақын келді. Қазақ адамына мұсылмандық отарлық жағдайда өзіндік 
менді сақтайтын күш ретінде ұсынылады: 
Махаббатпен жаратқан адамзатты, 
Сен де сүй, ол Алланы жаннан тәтті. 
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп, 
Және қақ жолы осы деп әділетті. 
Руза, намаз, зекет, хаж - талассыз іс, 
Жақсы болсаң, жақсы түт бәрін тегіс.
19
Абайдың көзқарасы бойынша, Алланы сүю адамды сүюге жеткізеді. Адамды Алла 
табиғатқа жақын етіп жаратқан. "Адамды жаратушы, - дейді ақын, - әуелі көзді көрсін деп 
беріпті, егер көз жоқ болса, дүниедегі көрікті нәрселердің көркінен қайтіп ләззат алар 
едік? Ол көз нәзіктігінен керегіне қарай ашып, жауып тұруы үшін қабақ беріпті. Желден, 
ұшқыннан қаға беріс болу үшін кірпік беріпті. Маңдай теріні көзден қорғап тұруға керек 
болғандықтан, басқа тағы керегі бар қылып қас беріпті. Құлақ болмаса, не қоңыр, не 
күңгір дауыс, жақсы үн, күй, ән - ешбірінен ләззат ала алмас едік. Мұрын иіс білмесе, 
дүниеде болған жақсы иіске ғашық болмақ, жаман иістен қашық болмақтық қолымыздан 
келмес еді. Таңдай, тіл дәм білмесе, дүниеде не тәтті, не дәмдінің қайсысынан ләззат алар 
едік? Бұлардың бәрі біздің пайдамыз емес пе?".
20
Яғни, Абай табиғатпен үйлесімді адамды 
мұрат тұтқан дәстүрлі қазақ мәдениетінің ұстанымдарын қолдап шығады. Бірінші бөлімде 
Абайдың "Мен" және "менікінің" арасындағы айырмашылықты руханилықпен 
түсіндіретіні туралы жазып өткенбіз. Жалпы руханилыққа ден қою шығыстық және 
көшпелі өркениеттің айшықты белгісіне жатады. Абай да осы принципті басшылыққа 
алады. "Жас бала да, - дейді Абай, - анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі - 
ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар тәннің құмары. Біреуі - білсем екен, көрсем 
екен, үйренсем екен демелік. Мұның бәрі - жан құмары" (Абай. Шығармалары. 2-т. 154-

жүктеу/скачать 2,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: