I. ҚАзақ этикасы және эстетикасы қАзақТЫҢ ДӘСТҮрлі әдеп жүйесі

181 
Жыраулар шығармашылығын ғылыми саралаған белгілі зерттеушілердің бірі - 
М.Мағауин. Оның "Қобыз и копье" атты монографиясы түгелдей қазақ ойшылдарының, 
жырауларының шығармашылығына арналған. Оның кең ауқымды әрі тыңғылықты 
теориялық талдауы XV ғасыр төлтума әдебиетінің негізін қалаушылар Асанқайғы, 
Қазтуған, Доспамбет, XVI ғасырда Шалкиіз және басқалар екенін ашып көрсетеді. Одан 
берігіректегі кездің ақын-жыраулары, XVIII ғасырда Бұқар жырау және басқалар "қазақ 
поэзиясының озық дәстүрлерін тереңдете әрі кеңіте дамытты. Ол (Бұқар) жекелеген 
туындыларында Еуропа поэзиясының үлгілеріне жақындап келді, ал Абай оны қазақ 
даласының топырағына көшірді".
28
Басқа қазақ ғалымдары мен философтарының әдебиет танушылық және философиялық 
монографияларында және ғылыми еңбектерінде қазақтың ұлы ойшылдары болып 
табылатын қазақ жыраулары шығармашылығының идеялық - тақырыптық және образдық 
мазмұны толық және терең ашып көрсетілген. Табиғи - әлеуметтік қарым-қатынастар 
жүйесінде қазақ жыраулары импровизациялық шеберлікті аса биік деңгейге көтере 
дамытты, бүл туралы қазіргі замандағы ғылыми әдебиетте көп жазылған. 
Сөз болып отырған кезеңдегі саяси, дипломатиялық және әскери жағдайдың жеке адамнан 
және жартылай көшпелі қазақ қоғамының барлығынан зор күш-қуат көрсетуді талап 
еткені баршаға аян. Жат - жұрттық басқыншылардың - жоңғарлардың әскери 
шапқыншылығына қарсы көпжылдық күрес, "Ақтабан шұбырынды" аталған қайғылы 
кезең және одан кейінгі жылдардағы жау әскерлерін қаһармандықтың небір тамаша 
үлгілерін көрсете отырып, ойсырата жеңу көшпелілердің мәдени кеңістігіндегі азаттық 
рухын және тәуелсіздікке талпынысты бұрынғыдан да гөрі күшейте түсті. 
Сол уақытта жартылай көшпелі қазақ қоғамының өмірінде өзін қоршаған аумақтық және 
саяси кеңістіктен қолдау, мүмкіндігінше, озбыр мемлекеттердің дұшпан ниеттерінен 
қорғаныс іздеудің өзін - өзі ақтаған қажеттігі туындады. Ресеймен жақындасу және оның 
қол астына кіру үдерістері тарихи-саяси, көзқарастар тұрғысынан қарағанда, толығымен 
түсінуге болатын әрқилы шиеленістермен және қарама-қайшылықтармен араласа жүрді. 
Исатай Таймановтың серігі, әрі досы болған Махамбет жырау шығармашылығы - осындай 
идеялық - тақырыптық рухтың нәтижесі. 
Қазақ жырауларының және күллі қазақ халқының көшпелі қоғамының ілгері қарай дамуы 
жөніндегі әрқилы көзқарастары одан кейінгі уақытта Қазақстанның XVIII-XIX ғ ғ. 
Ресейдің қарамағына енуіне ықпал жасады. Бұл қоғамның дұрыс-бұрыстығы жөнінде 
көшпелі қоғамда біріне-бірі кереғар пікірлер болды. Қазақ халқының ықпалды өкілдерінің 
бір бөлігі сыртқы жау күштерге қарсы тұру үшін қуатты көршілердің бірімен, бұл 
жағдайларда болмай қоймайтын құрбандықтарға қарамастан, қосылу керек деп есептеді. 
Егер сол замандағы көшпелі қоғамға ізгі ниетті әлемдік қауымдастықтың, "әлем - адам" 
игілікті әлемдік үдерісінің бөлшегі ретінде қарасақ, бұл қабылдауға болатын көзқарас. 
Қазақ ақсүйектерінің басқа бір бөлігі бұл жағдайда табиғи және өзге де қосылуға қарсы 
болған және отаршылдыққа қарсы күрескен жағдайдағыдан гөрі көбірек болуы мүмкін 
деген жорамал айтты. Мұндай көзқарас техникалық жағынан жақсы жабдықталған, бірақ 
техникалық жағынан нашар дамыған көршісінің дамуына мүдделі емес қоғам оның 
мәдениетін жоюға ұмытылуы мүмкін деген ұғымға келеді. Бұл пікір көптеген тарихи 
объективті толыққанды негіздерге сүйенеді және нақты әлеуметтік құбылыстарды 
олардың барлық қайшылықтарымен ұғындырады. 
28
Магауин М. 
Кобыз и копье. Алматы: "Жазушы", 1970. - С. 154.

182 
Бұл тарихи кезеңде Қазақстанның сыртқы қарым - қатынастарына әлеуметтік 
заңдылықтың күші эсер ете бастады, оған сәйкес көршілес тарихи субъектілердің 
мақсаттары объективтік заңдылыққа сәйкес өзара қарама-қайшылыққа түсуі мүмкін және 
тиіс еді. Гегельдің қарама-қайшылықтардың бірлігі мен күрес заңында бұл аса логикалық 
және мазмұнды түрде ашып көрсетілген. 
Тілге тиек болып отырған жағдайда, қазақ халқының XVIII-XIX ғ ғ. тарихында қоғамдық 
сананың, дүниетанымның, дүниетанымдық және одан басқа барлық қарым-қатынастардың 
одан кейінгі даму барысына ықпал жасаған мәдени-тарихи оқиға болды. Жартылай 
көшпелі өркениеттің әлеуметтік және рухани ахуалы кейінірек түзеле бастады. XIX 
ғасырдың екінші жартысында, яғни Ағартушылық дәуірі деп аталған кезеңде 
Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин және басқа да қазақтың ағартушылары, 
қайраткерлері қазақ халқын орыс, ал ол арқылы Еуропа және әлем мәдениетінің 
қазыналарынан сусындауға шақырды. 
Олар қазақ ойшылдары, жыраулары рухани мұрасының мәні мол мазмұнын толық сақтай 
отырып, қазақ мәдениетінің гуманистік бағыттанушылығын жалғастырды. Олардың 
дүниетанымында адам барлық қарым-қатынастарда бұрынғыдан да зор маңызға ие болды. 
Дегенмен олардың басты жетістігі олардың орыс және Еуропа мәдениетімен бір-біріне 
сенушіліктің және жақындасудың мәдени негізін дайындауы болды. Олар ойшылдардың 
көптеген ұрпақтары мен қазақ халқы мәдени кеңістігінің өзге өкілдері өмірге келтірген ең 
жақсылар мен шынайылардың барлығы сақталатындығынан және одан әрі дамитынына 
үміттенді деп есептеген жөн. Сол уақыт үшін бүл Ресей жағынан әскери, экономикалық 
және саяси қорғаушылық жөніндегі келісімшарттан өндірістік және өндірістік деңгейі 
жоғарырақ өркениетпен, орыс және әлем мәдениетімен жақындасу үдерісіне көшуді 
білдірді. 
Қазіргі замандағы философия ғылымының алдындағы келелі міндеттердің бірі - 
мәдениеттер мен халықтардың терең деңгейлерде мәдени-тарихи жақындасуын, олардың 
психоментальдылығын, мәдени және мінез - құлықтың архетиптерін, діни 
дүниетанымының және білімдерінің философиялық негіздерін талдай отырып, зерттеу 
және шешу. Бұл бағытта әлем мен адамның бірлігі мәселелеріне қатысты проблемаларды 
түсінуге кедергі келтіретін ақтаңдақтар бар. 
Философия ғылымы, барлық жағынан алып қарағанда, өзінің іргелі мүдделерімен қоса 
қазіргі кезеңде ол үшін үйреншікті әлемдік ағартушының ролін атқаруға тиіс. Бүл үшін 
одан осы күнге дейін өздерінің болмыстары жағынан мүлдем өзгеше Батыс және Шығыс 
дүниетанымдарының тереңде жатқан негіздерін бұрынғыдан да егжей-тегжейлі және 
дұрыс талқылау талап етіледі. Қазіргі заман философтарының алдында Әлемге, адам 
интеракцияларына, қарым-қатынастарға бүтіндік және толықтық сипат бере түсу, 
эзотериялық кеңістіктің түпкі қабаттарын тану міндеті тұр. 
 
Человек и мир в казахской философии 
XVIII-XIX веков. Алматы, 2006. - С. 43-63. 

жүктеу/скачать 2,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: