І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubanov k kazak tili grammatikasynyn keibir mseleleri (1)
| қара
әуелде құстың түсін көрсету үшін жұмсалғанмен, бірде онысынан қалып, құс деген сөзбен қосылып, құстың белгілі бір атасының ұлын атайтын сөз болып кеткен. Сондықтан қара құс деп, кейде, түсі қара болмайтын құстарды да атай береміз. Мысалы, қара құстың қазақ тілінде ақсары деп аталатын түрі бар. Мұның түсі қара емес, сары болады. Солай да болса, оны да қарақұс дейміз. Сондықтан, қарға, қара құс болғанмен де, «қара құс» емес, ақсары, қара құс болмағанмен де, «қара құс» деуге болады. Міне, бұл арада қара деген сөз өзінің бұрынғы мағынасын жоғалтып, құс деген сөзбен қосылып барып бір мағына алып кеткенін көреміз. Қолғап деген де осы сияқты, қап деген сөздің бөлек тұрған уақытта екі мағынасы бар: бірі – орыс тіліндегі мешок деген сөздің мағынасы; екіншісі – бір нәрсенің сыртынан кигізілген ыдысты атауы. Егер де қолғап дегендегі қап оңаша тұрғандағы мағынасынан айырылмаған болса, онда осы екі мағынаның екеуі де мұнда болған болар еді. Бірақ, қолғап дегендегі қап та мешок мағынасы қалмаған, тек екінші мағынасы чехол мағынасы ғана қалған. Олай болса, мұндағы қаптың мағынасы оңаша тұрғандағы қап сөздің мағынасымен бірдей емес, оның бірқатарын жойған, кеміген, жұқарған. Сөйтіп, қолғап -тағы қол деген сөз өз мағынасында тұрса да, қап деген сөз өз мағынасын өзгерткен. Өйткені, қап деп астық, жүн т.т. осындай заттарды салып қоятын белгілі бір ыдысты атайтын болсақ, қолғап дегендегі қапта бұл мағына қалмаған. Сондықтан, қолғап дегендегі қап бөлек тұрғандағы қап деген сөздің дәл өзі емес, мағынасы бірқатары өзгерген сөз болып шығады. Сондықтан, ол қол сөзімен бірігіп барып, бір-ақ сөз болып кірігіп, орыс тілінде рукавицы , перчатка дейтін бір-ақ нәрсенің аты болып кеткен. Кіріккен сөздердің ішіндегі жеке сөздердің әрқайсысының өз алдына жеке мағынасы болмай, бәрі бірігіп барып, бір-ақ мағына береді деп осындайды айтамыз. Тағы да бірер мысал алып көрейік: сармай деген сөз кіріккен бір сөз бе, жоқ, сарысы өз алдына бір сөз де, майы өз алдына бір сөз бе? Мұны білу үшін сары деген сөз бұл арада өзінің әншейіндегі түс мағынасында тұр ма, жоқ, одан өзгерген бе? Осыны ашып алу керек. Егерде сармай деп аталатын заттың түсі әр уақытта да сары болатын болса, онда мұндағы сары сөзі өз мағынасында дер едік. Олай емес: сармайдың сары емесі де – ағы да, көгілдірі де болады. Сондықтан, «мынау сармай сары екен, мынау сармай ақ екен» деп айта аламыз. Міне, мұнда сармай дегендегі сары түстің аты емес екендігін, бір кезде майдың түсін көрсету үшін жұмсалғанмен де, бүгінде майдың түсін ашу үшін емес, тегін ашу үшін – қаймақтан жасалған май екендігін ашу үшін жұмсалатын кіріккен сөздің бір бөлшегі екенін көреміз. Өйткені, түсі сары емес майды да (түсі ақ, көгілдір майларды да) сармай дейтін болсақ, мұндағы сары түс мағынасында болмағаны болады. Сондықтан, мұндағы сарыны сары , cарырақ дегендегі сары мағынасынан айырылған деп тану керек болады. Олай болса, жүктеу/скачать 1,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|