Қосарларды Байтұрсыновша таптастыру неге дұрыс емес?

Грамматика жалпы амал болып, жалпы заң болып кеткен құбылыстарды 
қарайтын ғылым. Сондықтан, формалардың қайсысы жалпы заңға айналғанын, 
қайсысы тек белгілі орындарда ғана іске асатынын айыру грамматика үшін өте 
маңызды. Бұрын мұны ескермей, кіріккен сөз, қосар сөздердің бәрін бір қораға 
қамап, қос сөз деп атаған. Сондықтан, бұл мәселені баяндау да дұрыс шықпай, 
бұрыс шыққан. 
«Тіл құралын» жалқылағыш қос сөз деп отырғаны – тіпті, қос сөз емес. 
Бет 
орамал
деген екі сөзді қос дейтін болсақ, 
темір күрек, ағаш қасық, тас үй
деген 
сөздерді де қос сөз деп санау керек. Олай болғанда екі зат есім тіркесіп келіп, оның 
алдыңғысы соңғысына анықтауыш болып тұрса, оның бәрін қос сөз деу керек 
болады. Онда анықтауыш дегенді алып тастап, басқа бір сөзді анықтап тұрған сөзді 
синтаксисте өз алдына сөйлем мүшесі деп санамай, екеуін қосып бір сөз – қос сөз 
деп санау керек болып шығар еді. 
Тегінде, Байтұрсынов тілдегі синтаксис қарайтын нәрселер мен морфология 
қарайтын нәрселердің шегарасын аша алмаған. 
Бет орамал, темір күрек
сияқты 
бірі анықтауыш, бірі анықталушы болып тіркескен сөздерді синтаксис қарайды. 
Үйткені, бұларда бір сөз емес, бірнеше сөз болады. Әр сөз өз алдына сөйлем 
мүшесі бола алады. 
Бет
деген сөз сөйлемнің бір мүшесі – анықтауыш, 
орамал
деген сөйлемнің екінші мүшесі – анықтаушысы болады. Ал, 
белуар, ашудас, 
белбеу, қолғап
сияқты сөздердегі кірігіп кеткен жеке сөздер анадағыдай, өз алдына 
сөйлем мүшесі бола алмайды. 
Белбеу
деген қосынды, түгелімен тұрып, сөйлемде 
бір-ақ мүше бола алады. 
Белуар
дегендегі 
бел
бір мүше де, 
уар (буар)
бір мүше 
емес, екеуі қосылып барып, бір-ақ мүше бола алады. Сондықтан, мұндай, кіріккен 
сөздерді синтаксис қарамай, морфология қарайтын болады. 
Бұлар алғашқы әзірде синтаксис қарайтын тіркестер болып жүрген: 
қолғап
дегеннің 
қол
-ы бір мүше болып, 
ғап
-ы екінші мүше болып ұсталған. Бірақ, келе-
келе екеуі бірігіп, бір ғана нәрсенің аты болып кеткендіктен, 
қол
бір сөз, 
ғап
бір сөз 
болып саналудан қалып, екеуі бір сөз болып, бір сөз орнына жүріп кеткен. Сонан 
бері бұл 
белбеу, қолғап, белуар
сияқты сөздер синтаксис қарауынан шығып, 
морфология қарайтын тарауға түскен. Сондықтан, бұларды – 
қолғап
пен 
бет 
орамалды
, біріне-бірі қаншама ұқсас бола тұрса да, бірінен-бірін айыру керек 
болды. Жаңа грамматикада кіріккен сөздер, анау, темір күрек, тас үй деген сияқты 
тіркестерден де, мынау қосар сөздерден де ажыратылып, бөлек көрсетілген. 
Дұрысы да осы. 
Ал, қосар сөздерге келсек, бұлар да бір сөздер емес, бірнеше сөзден 
құралатын, сөйте тұрып-ақ бір сөз орнына жүретін сөздер. Сондықтан бұлар 
темір 
күрек, тас үй
сияқты, синтаксис қарайтын тіркестерден гөрі 
белуар, ашудас
сияқты 
кіріккен сөздерге жақынырақ. Үйткені, бұлардың екеуі де морфология қарайтын 
түрлер. Үйткені, бұлардың екеуі де, екі сөзден құрала тұрса да, бір сөз орнына 
жұмсалатын түрлер. Сөйте тұрып, бұл екеуінің арасында айырма да жоқ емес: 
кіріккен сөздер дегеніміз – заңды түрде кірікпей, әлдеқалай арасының жігі бітіп 
қалған қосындылар да, қосар сөздер дегеніміз – қолдан қосып, қолдан айыруға 
келетін, қосақталу түрі белгілі заңда негізделген формалар. 
Азды-көпті
деген – кіріккен сөз емес, қосар сөз. Үйткені, мұның екеуінің 
қосақталу негізі тек осы қосардың өз басында ғана емес, басқа, осыларға ұқсас 
сөздердің, екінші сөзбен айтқанда, сын есімнің бәріне жарайтын заң болып кеткен. 

Біріне-бірі қайшы мағыналы, не көрші мағыналы болып келетін екі сын есімді осы, 
азды-көптінің
формасына салып, 
ұзынды-қысқалы
, 
қызылды-жасылды
сияқты 
қосақтай беруге болады. 
Азды-көпті
дегенде бар -
ды, -лы, -ты
қосымшаларын 
қосып, қайшы мәнді я көрші мәнді сын есімдердің бәрінен осындай қосар сөз 
жасай аламыз. Олай болса, бұлардың қосақталу негізіде белгілі бір заң бар. 
Ал, кіріккен сөздер олай емес, 
ашу
деген сөз бен 
тас
деген сөз қосылып, бір 
кіріккен сөз болып, мұнда 
тас
деген сөздің басындағы үнсіз дыбыс үндіге 
айналып, 
дас
түріне көшіпті. Осы ретпен басқа да кіріккен сөздер жасамақ болсақ, 
мысалы, 
ащы су, ащы шөп
деген мағынада 
ашу-зу, ашу-шөп
демек болсақ, оған 
келмейді. 
Белбеу
деген сөздің орнына салып, 
желбеу
дейміз десек, оған келмейді. 
Сонымен, кіріккен сөз дегеніміз – екі сөзден, не үш сөзден кірігіп барып, бір сөз 
орнына жүретін, бірақ қосақталу амалы заңды күйге түспеген қосындылар болып 
шығады да, қосар сөз дегеніміз – екі сөзден, не үш сөзден қосақталып барып, бір 
сөз орнына жүретін, оның үстіне, қосақталу амалы белгілі бір заңға негізделген 
қосындылар болып шығады. Сөйтіп, кіріккен сөздер дегеніміз – заңсыз қосынды, 
қосар сөздер дегеніміз – заңды қосынды болып шығады. Сондықтан, кіріккен 
сөздер өлі форма болып шығады да, қосар сөздер тірі форма, жанды форма болып 
шығады. 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: