I. БҰҚаралық АҚпарат қҰралдарының жеке тұЛҒАҒА Әсер ету механизмі

Бұқаралық ақпарат құралдары (радио, теледидар, баспасөз) - ақпаратты жинау, өңдеу және таратумен айналысатын мекемелердің кең желісі. БАҚ әр түрлі қоғамдастықтарға, жалпы қабылданған талғамдардың, қоғамдық көңіл-күй мен әлеуметтік-психологиялық көзқарастардың қалыптасуына тиімді әсер етеді. БАҚ арсеналында жас буынның көзқарастарын басқаруға бағытталған техниканың тұтас жүйесі бар. Жастарға арналған мәселелерді қозғауда бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі елдің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық өміріндегі күрделі процестер мен динамикалық өзгерістерге байланысты. Заманауи жағдайларды ескере отырып, жас ұрпақтың мінез-құлқын қалыптастыруға бұқаралық ақпарат құралдарының әсерінің тиімділігі әртүрлі ғалымдар үшін ерекше қызығушылық тудыратын объект болғандықтан, бұқаралық ақпарат құралдарын қолдана отырып, әр түрлі жастағы адамдарға белгілі бір ақпараттық хабарламаларды жеткізудің әдістерін зерттеу қажет. БАҚ немесе олар бұқаралық ақпарат құралдары деп те аталады, бұл белгілі бір дәрежеде қоғамға және жеке әлеуметтік топтардың жалпы халықтың, оның ішінде белгілі бір жас пен әлеуметтік категориялардың белгілі бір әсеріне қатысты тәртібін орындайтын әлеуметтік институттардың бірі.

Қазіргі адамды «ақпарат құралдарына тәуелді» деп атауға болады, ол сыртқы жағынан келетін ақпаратқа байланысты, бұл ең алдымен жас ұрпаққа қатысты. Әлеуметтік тұрақсыздық, дағдарыс процестері материалдық және рухани саланы да қамтиды, жастардың өмірлік бағыттарының көп векторлы бағытын белгілейді, өмірдің құндылық негізін анықтау проблемасын күшейтеді. Мәселенің кезеңі жасөспірімде және жастықта анықталады.

Ғылыми әдебиеттерді жүйелі талдау бүгінгі таңда бұқаралық ақпарат құралдарының, ең алдымен, теледидар мен Интернеттің позициясын кеңейту мен нығайтудың жаңа кезеңі жалғасып жатқандығын көрсетеді. Қазақстандық қоғамның компьютерленуіне байланысты Интернетті - Интернетке тәуелділік желісін патологиялық қолдану мәселесі өзекті болды.

БАҚ гендерлік стереотиптердің қалыптасуы мен аударылуына ықпал етеді. Ресейлік баспа БАҚ-тарына жасалған талдау, орта есеппен, ер адамдарға жүгінулердің саны әйелдерге қарағанда 6 есе көп екенін көрсетті. Олар қазіргі заманның маңызды проблемалары туралы ерлердің 85% -ында дәйексөз келтіреді, дәйексөз келтіреді және сұхбат алады. Ұлттық теледидарда барлық тақырыптардың 20%-ы әйелдерге арналған, олар денсаулық, отбасылық жоспарлау, бала күтімі және тұрмыстық мәселелерге арналған, кадрдағы әйелдердің көрінісі барлық жағдайлардың шамамен 27% құрайды, ер адамдар -73%.

БАҚ-тың барлық зерттеушілері әртүрлі себептермен байланысы шектеулі адамдар көп уақытты бұқаралық ақпарат құралдарымен өткізетіндігімен келіседі. Мысалы, Интернетке тәуелді адамдар қарым-қатынас жасауда қиындық көреді, жаңа компанияда, командада өзін ыңғайсыз сезінеді, басқа адамдармен байланыс орнатуға және аудиториямен сөйлесуге қиналады, яғни БАҚ-пен байланыс көбінесе өтемдік сипатта болады. Сондықтан баланың коммуникативтік дағдыларын дамыту арқылы бұқаралық ақпарат құралдарының жағымсыз әсерін азайтуға болады. Әлемдік және отандық педагогикадағы әлеуметтік білім идеясы бұрыннан белгілі. Оның түсінігі мен дамуы Қазақстанда, әсіресе ХХ ғасырдың 20-30-жылдарында болды. Оның мәнін, мазмұнын, түсіну ерекшеліктері мен заманауи жағдайда практикалық қолдану маңыздылығын анықтау маңызды. [1]

Әлеуметтік тәрбие оның қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып, белгілі бір әлеуметтік-мәдени ортада жүзеге асырылады. Әлеуметтік (әлеуметтік) (лат. Socialis - қоғамдық) - қоғамдағы адамдардың өмірімен және қатынастарымен байланысты. «Әлеуметтік» термині кең ұғым. Бұл білім берудің әлеуметтік жағдайын анықтайды, атап айтқанда:

• ол (қандай әлеуметтік ортаға, қандай әлеуметтік ортаға) қатысты. Бұл жағдайда біз адамда (әлеуметтік, дәрігер, мұғалім және т.б.) қандай әлеуметтік сәйкестілік қалыптасуы керек, оған қандай мәдениетті беру керек (қандай мәдениетті игеруге ықпал ету керек), ол өмір сүру ортасында өзін-өзі тану үшін қажет;

• кімнен (қандай әлеуметтік орта, жеке тұлға) білім алу жоспарланған (жүзеге асырылады). Білім беруді кім жүзеге асырады, ол оның әлеуметтік сипатын, мақсаттары мен оларға жетудің жолдарын анықтайды. Бұл білім беру мекемесі, отбасы, ата-ана, сондай-ақ адам өмір сүретін орта болуы мүмкін және ол оған қатысты мұғалім ретінде әрекет етеді.

Ол не үшін, қандай әлеуметтік ортаға қатысты жүзеге асырылады? Әлеуметтік білім өзінің мәні бойынша қоғамдағы адамдардың өмірімен байланысты бағытталған білім беру қызметін білдіреді.

Тәрбиенің әлеуметтік мәні - баланың жасанды жағдайға емес, өмірге дайындығы. Бұл факт адамды белгілі бір әлеуметтік-мәдени ортада өмір сүруге дайындау қажеттілігін туындатады, оның бойында әлеуметтік күштер мен жан-дүниесінің дамуына, белгілі бір қоғамдағы өмірге дайындалуға ықпал етеді.

Мұндай дайындық адамға тиісті мәдениетті беруді және оның игерілуін қамтамасыз етуді қамтиды. Адам қоршаған орта мәдениетін қаншалықты меңгерген, ол соншалықты дәрежеде өзін дәлелдеуге және осы қоғамда қабылдануға немесе қабылданбауға қабілетті болады. Ол адамды белгілі бір әлеуметтік (әлеуметтік-мәдени) ортада өмір сүруге дайындауға бағытталған.

Қоршаған ортаның субмәдениеті өзі жас ұрпақты әлеуметтік тәрбиелеу пәні ретінде әрекет етеді. Әлеуметтік білім берудің жетекші пәні - мемлекет (қоғам). Ол әлеуметтік институттар мен жеке тұлғалар және білім беру қызметіне қойылатын талаптар, оны жүзеге асырудың тәсілдерін анықтайды. Тәрбие пәні оның тәрбиелік іс-әрекеттің мәнін (әлеуметтік тәрбиені жүзеге асыру факторының субъективтілігі) және оны жүзеге асырудың жолдарын қалай меңгергеніне байланысты, тәрбие объектісінің тәрбиеленушілеріне (мектеп оқушысы, интернат тәрбиеленушісі, отбасындағы бала және т.б.) қатысты мақсаттар мен әдістерді анықтайды.

Әлеуметтік білім беру субъектілері болып мемлекет (қоғам), қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар, конфессиялар, әлеуметтік институттар және басқа да мемлекеттік және мемлекеттік емес институттар табылады. Әлеуметтік тәрбие кім тұрғысынан қарастырылатын болса, адамның өзін-өзі жетілдірудің субьектісі ретінде қарастыру керек. Адам неғұрлым үлкен болса және ол өзі туралы және оның өмірлік перспективасы туралы соғұрлым жауапкершілікті болса, соғұрлым ол «өз тағдырын өз қолына алады» және өзін-өзі жетілдіру объектісіне айналады. [2,56 б]

Қазіргі демократиялық қоғамда саяси оқиғаларды объективті түрде көрсететін дамыған, демократиялық тұрғыдан ұйымдастырылған бұқаралық ақпарат құралдарының болуы оның тұрақтылығы мен қоғамды басқарудың тиімділігінің маңызды кепілі болып табылады. Радио, теледидар, газет, журналсыз жақсы білімді адам болса да, қайшылықты әлеуметтік процестерді жеткілікті түрде қабылдау және олардың мінез-құлқын, іс-әрекетін қалыптастыру, жауапты шешім қабылдау қиын. БАҚ көмегімен адам өзінің жеке тәжірибесінің тар көкжиегін жеңе алады.

БАҚ-тың азаматтармен жүйелі түрдегі байланысы оларды отбасы мен білім беру жүйесіндегі саяси әлеуметтенудің бастапқы институтына айналдырады. Танымал басылымдардың шолушылары, теледидарлық комментаторлар және жетекші репортерлар халық қабылдайды және көбіне көпшілікке қызмет ететін қоғамдық пікірдің көрнекті өкілдері болып табылады.

Қазіргі әлем ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуымен сипатталады. Сондықтан бұқаралық коммуникация процестерінің проблемаларына көбірек көңіл бөлінеді. ХХ ғасырда бұқаралық коммуникация әлеуметтануы Америка және Еуропа елдерінде белсенді дамыды.

Соңғы жылдары ақпарат ағындары байланыс және жаппай коммуникациялық технологиялар саласына тартылған мәліметтер базасы, дербес компьютерлер, адами ресурстар санының үнемі өсуіне байланысты дамуға қуатты серпін берді. Кейбір зерттеушілер «медиа демократияның» жақындаған дәуірі - шындықты бейнелейтін және түсіндіріп қана қоймай, оны өз ережелеріне сәйкес құратын бұқаралық ақпарат құралдарының күші туралы айта бастады.