I бөлім. Салық туралы ұғым және салық жүйесін ұйымдастыру 1 Салықтардың экономикалық мазмұны

2008 ж.

2. 
   Салықты есептеу тәртібі және төлеу мерзімдері.....................................
   
3. 
   Қосылған құн салығын төлеушілер және салық салу объектілері.....
   

Кіріспе

Бухгалтерлік есеп ұйымының шаруашылық қызметінің экономикалық мәні мен қаржылық нәтижесін ең толық және нақты еөрсетуді, ал салық есебі – шаруашылық қызметі әкімшілік талаптарына толық сәйкес келетін бюджетке міндетті аударылуға тиісті ұйым табысының болжамды табысын анықтауды қарастырады.

Есептің дербес екі түрінің бухгалтерлік және салық есептің қосарласа жүруі – ұйымның есеп жүйесі алдында әр түрлі міндеттерді тудырды. Ол мыналар:

• 
  салық мақсаты үшін есептік деректердің қайта жасалуы мен белгілі бір түзетулерді енгізу;
  
• 
  салық салу жүйелі есеп шеңберінде дайын деректерді қалыптастыруды қамтамасыз ететін бухгалтерлік тәртіпті деректермен толықтыру.
  

іс жүзіндегі әдістерін пайдалана отырып, орындалуы мүмкін болмайтын салық салу бойынша талаптардың көптеген мөлшері жеткілікті. Бұл өз кезегінде салық есебін жүргізудің қажеттілігіне алып келеді.

В.К. Радостовец «Салық есебі» – бұл салық төлеушінің

бюджетке төлемібойынша есеп айырысуының есебі емес, бұл салық төлеуші салықтық жыл ішінде жүргізуге міндетті табыстардың есебі мен шегеру, яғни салық салынатын табыстың есебін шығаратын жедел есептің жаңа түрі. Сонымен бірге, көптеген шегеру мен бірқатар табыстар бухгалтерлік есепке кірмейді» деп жазған.

1. 
   Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша:
   

• 
  тікелей салықтар;
  
• 
  жанама салықтар.
  

Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік салығы.

Жанама салықтар былайша бөлінеді:

• 
  әмбебап жанама салықтар;
  
• 
  жеке жанама салықтар;
  
• 
  қазыналық монополия;
  
• 
  кедендік баж
  

1. 
   Әмбебап жанама салықтар
   

2. 
   Жеке жанама салықтар.
   

аталады. XX ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына акциз салынып келді.

3. 
   Қазыналық монополиялық салықтар.
   

4. 
   Кедендік баж.
   

шекарадан өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды заттардан алынатын ақшалай төлемдер.

• 
  мүлік салығы;
  
• 
  көлік құралдары салығы;
  
• 
  жер салығы.
  

5. 
   Дербес салықтар (кейде жеке деп аталады) деп – салық
   

• 
  тұтынуға салынатын салықтар;
  
• 
  табысқа салынатын салықтар.
  

• 
  жалпы салықтар;
  
• 
  мақсатты салықтар болып бөлінеді.
  

7. Заттай және ақшалай салықтар. Салықтарды төлеуге байланысты затпен, немесе ақшалай салықтар болып бөлінеді. Заттай салық – салықтарты затпен немесе тауар түрінде төлейді.

8. Заңды және жеке тұлғалардың салықтары.

Салық субъектілеріне қарай немесе салықты төлеушіге байланысты былайша топтауға болады:

• 
  заңды тұлғалардың салықтары;
  
• 
  жеке тұлғалардың салықтары.
  

• 
  қосылған құн салықтары;
  
• 
  акциз салықтары;
  
• 
  жер салықтары;
  
• 
  әлеуметтің салықтар жатады.
  

Салықтардың қолданылу қызметтеріне орай жай және төтенше

10. Қызметақылы және қызметақысыз салықтар.

Салықты есептеу және төлеу субъектісі бойынша салықтар:

• 
  қызметақылы;
  
• 
  қызметақысыз деп бөлуге болады.
  

өндірістін қызметтерінің нәтижесінде салық салынатын объект, салық базасы және төлем көзі анықталады.

12. Үлестірме және сандықтар. Сонымен қатар салықтарды салық төлеушілердің арасында бөлуге байланысты былайша бөлуге болады:

- үлестірме (репартиционды, контингенттеу);

- сандық (үлесті).

13. Тұрақты және біржолғы салықтар салық төлеушілердің меншігіндегі мүліктерге немесе табыс табудағы қызметтерін белгілі бір мерзім аралығында тұрақты түрде салық салынып отырады. Ал біржолғы салықтар кейбір жағдайларға байланысты туындайды.

Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады алынады. Салықты материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып саналады).

Салықтың материалдық белгілі – салық төлеуші белгілі бір соманы мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.

Материалдық салықтық қатынастар ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді білдіреді. Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.

Сонымен салықтардың мазмұны мынандай:

* материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;

* экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;

* заңдық категория жағынан, бұл заң жұзінде белгіленген міндеттеме болып табылады.

• 
  Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі:
  
• 
  Салық – ақшалай нысанда төленеді:
  
• 
  Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады:
  
• 
  Салық – баламасыз сипатта болады:
  
• 
  Салық – салықты салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады:
  
• 
  Салық – тұрақты экономиканың қатынас туғызады.
  

• 
  салық субъектісі
  
• 
  салық объектісі
  
• 
  салық көзі
  
• 
  салық мөлшері
  
• 
  салық жеңілдіктері
  
• 
  салық ставкасы
  
• 
  салық кезеңі
  
• 
  салықты есептеу тәртібі
  
• 
  салық есептілігі
  
• 
  салықты төлеу тәртібі
  

1. 
   Салық субъектісі
   

• 
  қызметкерлер - өз еңбегімен материалдық және материалдық емес игілігін жасайтын, сонымен бірге белгілі бір тұсім алатындар, яғни жеке тұлғалар:
  
• 
  шаруашылық субъектілері – капитал иелері, яғни заңды тұлғалар.
  

2. 
   Салық объектісі
   

3. 
   Салық көзі. Салық көзі – салық төлеу үшін белгіленген және
   

Макроэкономикалық деңгейде салық төлеушінің негізгі көзі ретінде ұлттық табыс қатысады. Салық төлеушілердің салық төлеу үшін негізінен 5 көзі бар:

• 
  табыс;
  
• 
  қор және жинақ;
  
• 
  өндірістік капиталдың ақша бөлігі, айналым қаражаттары қорын қоса алғанда;
  
• 
  қаражаттар, мүлікті өткізуден түскен, оның ішінде өндірістік капиталдың мүліктік бөлігі, негізгі қорды қосқанда;
  
• 
  қарыз қаражаттары.
  

Салық төлеушінің табыстары, бұл кімнің табысы болып саналатынына байланысты болады және бірнеше нысандары бар;

• 
  тауарды (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс;
  
• 
  дивидендтер, рента;
  
• 
  сыйақы, ұтыстар, роялти;
  
• 
  жалақы, зейнетақы, стипендия, сақтандыру төлемдері.
  

4. 
   Салық мөлшері.
   

5. 
   Салық жеңілдіктері.
   

1. 
   Салық субъектілері бойынша жеңілдіктер.
   
2. 
   Салық объектісі бойынша жеңілдіктер.
   
3. 
   Салық базасы бойынша жеңілдіктер.
   
4. 
   Салық ставкасы бойыншажеңілдіктер.
   
5. 
   Салық кезеңдері бойынша жеңілдіктер.
   
6. 
   Салықты есептеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
   
7. 
   Салық төлеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
   

6. 
   Салық ставкасы.
   
7. 
   Салық кезеңдері.
   
8. 
   Салықты есептеу тәртібі.
   

• 
  бірінші – салық салынатын объектісіне есепке алу
  
• 
  Екінші – салық салу объектісінен салық базасын есептеу
  
• 
  Үшінші – салық ставкаларын қолдану
  
• 
  Төртінші – салық жеңілдіктерін қолдану
  
• 
  Бесінші – салық сомасын есептеу
  

9. 
   Салық есептілігі салық төлеуші және салық агенті салық органдарына
   

Салықтар бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:

1. 
   Өндіріп алу тәсілі немесе салық салу объектісі бойынша тікелей және жанама салық;
   
2. 
   Тікелей салықтар: нақты және дербес салықтар:
   
3. 
   Объектінің экономикалық белгілері бойынша: тұтынуға және табысқа салынатын салықтар:
   
4. 
   Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша үйлесімді, үдемелі және кемімелі салық:
   
5. 
   Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай республикалық және жергілікті салық:
   
6. 
   Пайдалану ретінде қарай – жалпы және мақсатты салықтар:
   
7. 
   Салықтарды төлеуге байланысты: заттай және ақшалай салықтар:
   
8. 
   Салық субъектілеріне қарай: заңды және жеке тұлғалардың салықтары:
   
9. 
   Салықтардың қолдану қызметтеріне орай: жай және төтенше салықтар:
   
10. 
    Салықты есептеу және төлеу субъектісі бойынша: қызметақылы және қызметақысыз салықтар:
    
11. 
    Салық базасының пайда болуы және салықты төлеу көзіне қарай: активті және пассивті салықтар:
    
12. 
    Салықтарды салық төлеушілердің арасында бөлуге байланысты: үлестірме және санды салықтар:
    
13. 
    Салықтардың төленуіне қарай тұрақты және біржолғы салықтар.
    

Салық салудың үнемділік принципіне сәйкес, салық жинау ең төменгі шығындарда жүргізілуі қажет.

Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелері салық

кодексінде белгіленген салық салу принцтеріне қайшы келмеуі тиіс. Қазақстан Республикасының салық заңдары салық салудың бірнеше принциптеріне негізделеді, атап айтқанда.

• 
  бірінші, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі,
  
• 
  екінші, салық салудың айқындылығы,
  
• 
  үшінші, салық салудың әділдігі,
  
• 
  төртінші, салық жүйесінің біртұтастығы,
  
• 
  бесінші, салық заңдарының жариялылығы принциптері.
  

1. 
   Салық салудың міндеттілік принципі.
   

2. 
   Салық салушылардың айқындық принципі Қазақстан Республикасының
   

Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелерін туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібі салық заңдарында белгіленген.

3. 
   Салық салудың әділдік принципі. Қазақстан Республикасының салық
   

4. 
   Салық жүйесінің біртұтастық принципі Қазақстан Республикасының
   

5. 
   салық заңдарының жариялылық принципі. Салық салу мәселелерін
   

Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық принциптерін экономист Адам Смит ұсынған еді.

Олар мыналар:

• 
  салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуы тиіс;
  
• 
  салықтардың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын ала, әрі нақты белгіленуі тиіс;
  
• 
  әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен салынуға тиіс;
  
• 
  өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға тиіс.
  

Салықты уақтысында төлеу міндет болып саналады. Себебі, уақытысында төленбеген салықтардың айыппұлы мен өнімпұлы өте жоғары болады. Осы дәстүр біздің еліміздің азаматтарында қалыптасса, өз ісімізді бір қадам алға жылжытар едік.

• 
  экономиканың әдістермен жерді ұтымды пайдалану;
  
• 
  тұлғаларды жерге орналастыру;
  
• 
  жердің құнарлығын арттыру;
  
• 
  жерді қорғау жөніндегі шараларды енгізу үшін төлемдер төлеу;
  
• 
  аумақтың әлеуметтік – мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру.
  

жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық немесе сапалық есебінің деректері негізінде меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын,өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттарға сәйкес есептеледі. Барлық жерлер салық салу мақсатында олардың арналған нысанасы мен тиесілілігіне қарай мынандай санаттарға бөлінеді:

1. 
   ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер;
   
2. 
   елді мекендер жерлер;
   
3. 
   өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлер;
   
4. 
   ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлері, сауықтыру, рекреациялық және тарихи – мәдени мақсаттағы жерлер;
   
5. 
   орман қорының жерлері;
   
6. 
   су қорының жерлері;
   
7. 
   запастағы жерлер.
   

1. 
   тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлерді қоспағанда елді мекендер жерлері,
   
2. 
   тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлер.
   

1. 
   ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері;
   
2. 
   су қорының жерлері;
   
3. 
   орман қорының жерлері;
   
4. 
   запастағы жерлер.
   

Жер салығы бойынша бірнеше салық жеңілдіктері берілген.

Атап айтқанда:

1. 
   1995 жылы 24 сәуірдегі «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да
   

2. 
   елді мекендердің жалпы пайдаланудағы жер учаскелеріне салық
   

3. 
   жер салығын төлеуден босатылады:
   

• 
  балаларды сауықтыру мекемелері, қорықтар, ұлттық дендрологиялық
  

• 
  мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылатын мемлекеттік
  

• 
  Қазақстан Республикасы мүгедектерінің ерікті қоғамы Қазақ зағиптар
  

• 
  Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мен оның бөлімшелері;
  
• 
  Ауыл шаруашылық мақсаттар үшін иеленуге немесе пайдалануға
  

• 
  Ұлы отан соғысына қатысушылар және сапарға теңестірілген тұлғалар,
  

• 
  Құрылғылар алып жатқан 0
  
• 
  0,25 гектар шегіндегі жерлерді қоса алғанда, өзіндік қосалқы
  

Бүгінгі таңда жер салығын төлеуден босатылады.

1. 
   бірыңғай жер салығын төлеушілер, шаруа қожалықтарына арналған
   

2. 
   мемлекеттік мекемелер;
   
3. 
   салық режимінің екінші үлгісі бойынша салық салу жүзеге асыратын
   

4. 
   уәкілетті органдардың қылмыстық жазаларды атқару саласындағы
   

5. 
   Ұлы отан соғысына қатысқандар және солардың теңестірілген адамдар
   

• 
  тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жер учаскілері бойынша;
  
• 
  үй маңындағы жер учаскелері бойынша;
  
• 
  жеке үй (қосалқы) шаруаларын жүргізу, бау-бақша шаруашылығы үшін берілген және құрылыс алып жатқан жерлерді қоса алғанда, саяжай құрылысына арналған жер учаскелері бойынша;
  
• 
  гаражға арналған жер учаскелері және үй маңындағы жер учаскелер бойынша;
  
• 
  «Ардақты ана» атағына ие болған аналар;
  
• 
  «Алтын алқа» алқасымен наградталған көп балалы аналар;
  
• 
  Діни бірлестіктер.