Құқық ұғымы, мәні және ерекшеліктері. Құқық ұғымы, белгілері
жүктеу/скачать 0,64 Mb.
|
Құқық ұғымы
| Қылмыстық жауаптылық.
1. Қылмыстық жазаның ұғымы, жүйесі мен түрлері 2. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы. 3. Қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату. Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы Кодекспен көзделген айыру немесе шектеу болып танылады. Жазаның мақсаты әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру , сондай-ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады. Жазаның төмендегідей мақсаттары бар: 1. Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру; 2. Сотталған адамды түзеу; 3. Жаңа қылмыстар жасаудан сақтандыру. Жасалған қылмыстың ауырлығы мен қоғамдық қауіптілігіне байланысты мынандай жазаның негізгі түрлері қолданылады: 1) айыппұл салу; 2) белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығын шектеу;3) қоғамдық жұмыстарға тарту; 4) түзеу жұмыстары; 5) әскери қызмет бойынша шектеу; 6) бас бостандығын шектеу;7) қамау;8) тәртіптік әскери бөлімде ұстау; 9) бас бостандығынан айыру;10) өлім жазасы қолданылуы мүмкін. Айыппұл салу. Айыппұл- Қылмыстық кодексте көзделген шекте, заңмен белгіленген және жаза тағайындау сәтінде қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде сотталған адамның жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерінде тағайындалатын ақша өндіріп алу.Сот айыппұл мөлшерін қылмыстың ауырлығы мен сотталған адамның мүліктік жағдайын ескере отырып белгілейді. Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру мемлекеттік қызметте , жергілікті өзін-өзі басқару органдарында белгілі бір лауазымды атқаруға, не белгілі бір кәсіптік немесе өзге де қызметпен айналысуға тиым салудан тұрады. Ол жазаның негізгі түрінде 1 жылдан 5 жылға дейінгі мерзімге, ал қосымша түрі ретінде 6 айдан 3 жылға дейінгі мерзімге белгіленеді. Қоғамдық жұмыстарға тарту. Ол сотталушының негізгі жұмысынан немесе оқуынан бос уақытында тегін қоғамдық жұмыстарды орындауынан тұрады, олардың түрлерін жергілікті атқарушы немесе өзін-өзі басқару органдары белгілейді. Түзеу жұмыстары 2 айдан 2 жылға дейінгі мерзімге белгіленеді және сотталған адамның жұмыс орны бойынша өтеледі. Сотталған адамның табысынан 5%-25%-ке дейінгі шекте мемлекет кірісіне ұсталып қалынады. Әскери қызмет бойынша шектеу. Келісім-шарт бойынша әскери қызметін өтеп жүрген әскери қызметшілердің, сондай-ақ шақыру бойынша әскери қызметін өтеп жүрген офицерлердің үлес қаражатынан әскери қызметке қарсы қылмыс жасағаны үшін 20%-тен аспайтын мөлшерде мемлекет кірісіне ақша ұсталып қалынады. Олардың әскери атағы мен лауазымы осы мерзім ішінде көтерілмейді және ол мерзім еңбек сіңірген жылдарға есептелмейді. Бас бостандығын шектеу сотталған адамды қоғамнан оқшауламай арнаулы мекемеде 1 жылдан 5 жылға дейінгі мерзімге оны қадағалауды жүзеге асыру жағдайында ұстаудан тұрады. Қамау сотталған адамды тағайындалған жазаның бүкіл мерзімінде қоғамнан қатаң оқшаулау жағдайында ұстау болып табылады. Ол 1 айдан 6 айға дейінгі мерзімге белгіленеді. Және 16 жасқа толмағандарға, жүкті әйелдер мен кәмелетке толмаған баллалары бар әйелдерге қолданылмайды. Бас бостандығынан айыру сотталушына колония-қонысқажіберу, жалпы, қатаң, ерекше режимдегі түзеу колониясына немесе түрмеге отырғызу жолымен оқшаулаудан тұрады. Бас бостандығынан айыру 6 айдан 15 жылға дейін, аса ауыр қылмыстар үшін 20 жылға дейінгі мерзімге не өмір бойына белгіленеді. Өлім жазасы-ату жазасы адамның өміріне қол сұғатын ерекше ауыр қылмыстар үшін , сондай-ақ соғыс кезінде немесе ұрыс жағдайында мемлекеттік сатқындық, бейбітшілікке және адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы қылмыс және ерекше ауыр әскери қылмыстар жасағаны үшін ғана ең ауыр жаза ретінде қолданылуы мүмкін. Ол әйелдерге, 18 жасқа толмағандар және 65 жасқа толған еркектерге тағайындалмайды. Кешірім жасау тәртібімен өлім жазасы жазаны ерекше режимдегі түзеу колониясындаөтеу арқылы өмір бойы бас бостандығынан айырумен немесе 25 жылға бас бостандығынан айырумен ауыстырылуы мүмкін, ол үкім күшіне енген соң ең болмағанда 1 жыл өткен соң орындалады. Сотталған адам үкім заңды күшіне енген сәтінен бастап соттылықты жойғанға шейін сотты болып есептеледі. Ол қылмыстың әлденеше рет қайталануы, қылмысты қайталау кезінде және жаза тағайындау кезінде ескеріледі. Кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезде жасы 14 толған, бірақ 18 толмаған адамдар танылады. Жасқа толды деп туылған күнінен бастап емес, келесі тәуліктен бастап есептеледі. Қылмыс жасаған кәмелетке толмағандарға жаза тағайындалуы не оларға тәрбиелік әсері мәжбүрлеу шаралары қолднылуы мүмкін. Оларға жаза тағайындаудың өз ерекшеліктері бар: біріншіден. Оларға жазаның барлық түрі емес, тек кейбіреуі қолданылады. Олар: айыппұл, белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру, қоғамдық жұмыстарға тарту, түзеу жұмыстары, қамау, бас бостандығынан айыру. Екіншіден, бұл жазаларды қолданудың өзі шектеулі сипатта . Мысалы, айыппұл оның дербес табысы немесе өндіріп алуға жарайтын мүлкі болған жағдайда ғана тағайындалады. Қоғамдық жұмыстарға тарту кәмелетке толмаған адамның қолынан келетін жұмысты негізгі жұмыстан не оқудан бос уақытында орындауы. 18 толмай сотталған адамды бас бостандығынан айыру 10 жылдан, ал ауырлататын мән-жайларда кісі өлтіргені үшін- 12 жылдан аспайтын мерзімге тағайындалуы мүмкін. Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындаудың ерекшелігіөмірі мен тәрбиесінің жағдайлары, психикалық даму деңгейі, жеке басының өзге де ерекшеліктері, сондай-ақ жасы үлкен адамның ықпалы ескерілуінен көрініс табады. Сонымен қатар, бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшін сотталған кәмелетке толмаған адамды жазамен емес, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларымен түзеу мүмкін деп тапса, сот оны қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін. Сот тәрбиелік мәні бар мынадай мәжбүрлеу шараларын тағайындауы мүмкін: а) ескерту б) ата-аналарының немесе олардың орнындағы адамдардың, не мамандандырылған мемлекеттік органның қадағалауына беру; в) келтірілген зиянды қалпына келтіру міндетін жүктеу; г) бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның жүріс-тұрысына ерекше талаптар белгілеу; д) кәмелетке толмағандарға арналған арнаулы тәрбие немесе емдеу-тәрбиелеу мекемесіне орналастыру; Кәмелетке толмағандарға мұндай шаралардың бір мезгілде бірнешеуі тағайындалуы мүмкін. Қылмыстық жауаптылық деп қылмыс жасаған тұлғаға қолданылатын қылмыстық-құқықтық шаралардың барлығын айтамыз.Негіз болған жағдайда , қылмыс жасаған тұлға қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. ҚР-ның қылмыстық кодексінде қылмыстық жауаптылықтан босатудың 5 негізі қарастырылған: 1. Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату. Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам , егер ол қылмыс жасағаннан кейін айыбын мойындап өз еркімен құқық қорғау органдарына келсе немесе қылмысты ашуға жәрдемдессенемесе қылмыс келтірген зиянды өзгеше түрде қалпына келтірсе қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. 2. Қажетті қорғану шегінен асқан кезде қылмыстық жауаптылықтан босату. Қоғамдық қауіпті қылмыстан болған үрейлену, қорқу немесе сасқалақтау салдарынан қажетті қорғану шегінен асқан адамды сот істің мән-жайын тексере отырып, қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін. 3. Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату. Ауыр емес қылмыс жасаған немесе адамның қайтыс болуымен немесе оның денсаулығына ауыр зиян келтірумен байланысты емес орташа ауыр қылмысты бірінші рет жасаған адам, егер ол жәбірленушімен татуласса және келтірілген зиянның есесін толтырса, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. 4. Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату. Қылмыс белгілері бар әрекет жасаған адамды, егер істі қараған кезде жағдайдың өзгеруі салдарынан ол жасаған әрекет қоғамға қауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін. Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адамды , егер ол адамның содан кейінгі мүлтіксіз мінез-құлқына байланысты іс сотта қаралған уақытта ол қоғамға қауіпті деп есептеле алмайтындығы белгіленсе, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін. 5. Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату. Егер қылмыс жасалған күннен бастап мынадай мерзімдер өтсе, адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады: 1) кішігірім қылмыс жасалғаннан кейін 2 жыл; 2) орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаннан кейін 5 жыл; 3) ауыр қылмыс жасағаннан кейін 10 жыл; 4) аса ауыр қылмыс жасағаннан кейін 15 жыл. Ескіру мерзімі қылмыс жасаған күннен бастап және сот үкімі заңды күшіне енген кезге дейін есептеледі. Егер қылмыс жасаған адам тергеуден немесе соттан жалтарса, ескіру мерзімінің өтуі тоқтатылады. ҚР-ның Қылмыстық кодексінде қылмыстық жауаптылықпен қоса қылмыстық жазадан босату жағдайлары да қарастырылған. Қылмыстық кодексте жазадан босатудың мынадай негіздері көрсетілген: 1. Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын-шартты түрде босату. Егер сот түзеу жұмыстарын, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостьандығын шектеу, тәртіптік әскери бөлімінде ұстау немесе бас баостандығынан айыру жазасын өтеп жүрген адам өзінің түзелуі үшін сот тағайындаған жазаны толық өтеуді қажет етпейді деп таныса, ол мерзімінен бұрын- шартты түрде босатылуы мүмкін. Жазадан шартты түрде- мерзімінен бұрын босату сотталған адам: 1) кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмысы үшін тағайындалған жаза мерзімінің кемінде үштен бірін; 2) ауыр қылмысы үшін тағайындалған жаза мерзімінің кемінде жартысын; 3) аса ауыр қылмысы үшін тағайындалған жаза мерзімінің кемінде төрттен үшін өтегеннен кекйін қолданылуы мүмкін. 2. Жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыру. Кішігірім, орташа ауыр және ауыр қылмыс үшін бас бостандығынан айыру жазасын өтеп жүрген адамға сот оның өтелмей қалған бөлігін оның жеңіл түрімен ауыстыра алады. Бұл орайда адам жазаның қосымша түрін өтеуден толық немесе ішінара босатылуы мүмкін. 3. Жүкті әйелдердің және жас балалары бар әйелдердің жазаны өтеуін кейінге қалдыру. Жеке адамға қарсы ауыр және аса ауыр қылмысы үшін 5 жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған әйелдерді қоспағанда, сотталған жүкті әйелдерді және 14 жасқа толмаған баласы бар әйелдерді сот тиісінше бір жылға дейінгі немесе баласы 8 жасқа толғанға дейінгі мерзімге жазасын өтеуден босатуы мүмкін.Егер сотталған әйел баладан бас тартса немесе баланы тәрбиелеуден жалтаруды жалғастырса немесе сотталып, жазасын өтеу кейінге қалдырылған әйелді бақылауды жүзеге асыратын орган 2 рет жазбаша түрде ескерту жасағаннан кейін қоғамдық тәртіпті бұзса, сот сол органның ұсынысы бойынша жазаны өтеу мерзімін кейінге қалдыруды тоқтатып, сотталушы әйелді сот үкіміне сәйкес тағайындалған жерге жазасын өтеуге жібере алады. 4. Ауруға шалдығуына байланысты жазадан босату. Қылмыс жасағаннан кейін оның өз іс-әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғыну не оған ие болу мүмкіндігінен айыратын психикасы бұзылу пайда болған адамды сот жазадан босатады, ал жазасын өтеп жүрген адамды сот оны одан әрі өтеуден босатады.Мұндай адамдарға Қылмыстық кодексте көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындауы мүмкін. 5. Төтенше мән-жайлардың салдарынан жазадан босату мен жазаны өтеуді кейінге қалдыру.Кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмысы үшін сотталған адамды, егер жазаны өтеу өрт немесе кездейсоқ апат, отбасының еңбекке жарамды жалғыз мүшесінің ауыр науқастануы немесе қайтыс болуы немесе басқа да төтенше мән-жайлардың салдарынан сотталған адам немесе оның отбасы үшін жазасыны өтеуі аса ауыр зардапқа әкеліп соқтыруы мүмкін болса, сот жазадан босатуы мүмкін. 6. Айыптау үкімінің ескіру мерзіміөтуіне байланысты жазаны өтеуден босату. Қылмысы үшін сотталған адам, егер айыптау үкімі оның заңды күшіне енген күнінен бастап есептегенде , мынадай мерзімдерде орындалмаған болса, жазаны өтеуден босатылады: а) кішігірім ауырлықтағы қылмысы үшін сотталғанда-3 жыл; ә) орташа ауырлықтағы қылмысы үшін сотталғанда-6 жыл; б) ауыр қылмысы үшін сотталғанда-10 жыл ; г) аса ауыр қылмысы үшін сотталғанда-15 жыл. Егер сотталған адамжазаны өтеуден жалтарса, ескіру мерзімінің өтуі тоқтатыла тұрады. 7. Рақымшылық немесе кешірім жасау актісі негізінде қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату .рақымшылық жасау туралы актіні адамдардың жеке айқындалмаған тобы жөнінде ҚР-ның Парламенті шығарады. Қылмыс жасаған адамдар рақымшылық жасау туралы актінің негізінде қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Қылмыс жасағаны үшін сотталған адамдар жазадан босатылуы мүмкін не оларға тағайындалған жаза қысқартылуы немесе жазаның неғұрлым жеңіл түрімен ауыстырылуы мүмкін не мұндай адамдар жазаның қосымша түрінен босатылуы мүмкін. Жазасын өтеген немесе оны одан әрі өтеуден босатылған адамдардың рақымшылық жасау туралы актімен соттылығы алынып тасталуы мүмкін. Белгілі бір жеке адамға ол жөнінде айыптау үкімі заңды күшіне енген жағдайда кешірім жасау туралы актіні ҚР-ның Президенті шығарады. Еңбек құқығының пәні және қағидалары 1. Еңбек құқығының пәні 2. Еңбек құқығының қағидалары Құқық жалпыға бірдей міндетті, мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, заңда және басқа да ресми құжаттарда анықталатын құқықтық норма, ережелердің жиынтығы. Құқық саласы-өзара туыстас қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Мысалы, азаматтық құқық- мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Еңбек құқығы атауының өзі бұл құқық саласының еңбекпен байланысты қоғамдық қатынастарды, яғни еңбек қатынастарын және еңбек қатынастарынан туындайтын өзге де қатынастарды реттейтінін көрсетеді. Еңбек- адам мен қоғамның өміріне және қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажетті материалдық, рухани және басқа да құндылықтарды жасауға бағытталған адам қызметі. Еңбек жеке шаруашылықта, бау-бақшада, тіпті үйде және өзге де жерлерде жүзеге асуы мүмкін. Алайда еңбектің бұл түрі еңбек құқығымен реттелмейді.Көп жағдайларда еңбек бірлескен немесе ұжымдық сипатты иеленеді. Бірлескен еңбек нәтижесінде адамдар қоғамдық еңбек қатынастарына қатысады. Мұндай жағдайда еңбектің екі түрін ажыратқан жөн: өз игілігіне бағытталған жеке еңбек және жалданбалы еңбек. Еңбек құқығы тек жалданбалы еңбекке негізделген еңбек қатынастарын реттейді. Дербес еңбекке негізделген еңбек қатынастары еңбек құқығының пәніне кірмейді. Мұндай қатынастарға жалданбалы қызметкерлердің еңбегін пайдаланбайтын жеке еңбек қызметі, меншік иесі- кәсіпкерлердің қызметі т.б. жатады. Мысалы, азамат жеке дербес еңбек қызметімен айналысып- заңды тұлғаны құрмастан дүкен, шаштараз және т.б. орындарды ашып, қызметкерді жалдамастан, өзі жұмыс істесе. Еңбек құқығының пәні болып тек еңбек емес, сонымен қатар еңбек үрдісіндегі еңбек қатынастары және олардан туындайтын, еңбекке қатысы бар қатынастар табылады. Еңбек құқығының пәнін құрайтын барлық қатынастар 2 топқа бөлінеді: 1 негізгі қатынастар (еңбек қатынастары)-жұмыс берушінің қызметкердің еңбекке қабілетін пайдалануымен байланысты еңбек қатынастары шарттық және ақылы негізде жүзеге асырылады. Қызметкер өз еңбегі үшін жалақы, ал жұмыс беруші өзіне қажетті еңбек өнімін алады. Бұл қатынастар мынадай ерекше белгілермен сипатталады: Еңбек үрдісінде туындайды және дамиды. Қызметкер өзіне жүктелген белгілі бір еңбек функцияларын орындайды. Ал бұл функция тұрақты сипатқа ие және соңғы нәтижелермен аяқталмайды, яғни еңбек қатынастары- бұл ұзаққа созылатын қатынастар. -Еңбек қатынастары- бұл нәтижесінде жұмыс беруші еңбек өнімін, ал қызметкер еңбек шартының жағдайларына қарай белгілі бір ақы алатын ақылы қатынастар. Еңбек қатынастары ерік білдірудің белгісі болып табылады, яғни еңбек қатынастары мәжбүрлі түрде жүзеге асырылмайды., ал қызметкер мен жұмыс беруші өз қалаулары бойынша серіктерді, еңбек жағдайларын т.б. таңдайды. Қызметкердің еңбек тәртібіне бағына отырып еңбек ұжымына қосылуын білдіреді. Еңбек қатынастары ерекше заңды фактпен – еңбек шартымен, келісімдермен, лауазымға сайлау туралы актімен байланысты. Мамандығына, біліктілігіне, лауазымына қарай жұмысқа тікелей қатысудың қажеттігімен байланысты. Жұмысқа іс жүзінде қабылдаған кезден басталады. Қызметкерге оны жұмыстан босату туралы бұйрық жариялаған және оның қолына еңбек кітапшасын берген кезде тоқтатылады. 2. Еңбек қатынастарымен тығыз байланысты және солардан туындайтын өзге де қатынастар. Олар: - еңбек ұжымының жұмыс беруші және оның басшылығымен арасындағы еңбек- әлеуметтік сауалдар бойынша қатынастар.Олар негізінен өндірісті ұйымдастыружәне ұжымды басқарумен байланысты, сонымен қатар, нақты ұйымдағы еңбек жағдайына, қызметкерлерге жағдай жасаудың материалдық- тұрмыстық және мәдени нысандарын жақсартуға, қызметкерлердің ұжымдық және жеке мүдделерін көздейтін өзге де мәселелерге байланысты болады. -Кәсіподақ органының қызметкерлердің мүдделерін қорғау , еңбекке ақы төлеу және әлеуметтік кепілдіктер мәселері бойынша жұмыс беруші және оның басшылығымен арасындағы қатынастары - азаматтарды жұмысқа орналастыруға және жұмыс іздеп жүрген азаматтардыжұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге қатысты қатынастар. - қадағалау және бақылау органдарының жұмыс берушімен еңбек заңдарын және еңбекті қорғауды сақтау мәселесіне қатысты қатынастары. Мысалы, санитарлық эпидемиологиялық қызмет, өрт инспекциясын және т.б. атауға болады. - Жеке немесе ұжымдық келіспеушіліктерден туындайтын еңбек дауларын шешуге қатысты қатынастар т.б. Аталған қатынастардың барлығы еңбек құқығының пәні болып табылады. Еңбек құқығы қатынастары-бұл еңбек құқығының нормаларымен реттелетін еңбек қатынастары. «Қағида» сөзінің өзі латын тіліндегі «principium» сөзінен туындаған және оның аудармасы «негіз, бастама» дегенді білдіреді. Осылайша, «қағида » түсінігі басшылыққа алынатын идеяны , негізгі ережені , бастаманы білдіреді. Еңбек құқығының қағидалары- бұл еңбек құқығы нормаларының негізгі бастамасы. Еңбекті құқықтық реттеудің негізгі қағидалары- бұл қолданыстағы еңбек заңнамасының мәнін қысқаша көрсететін басты ережелер. Олар осы құқық саласының даму негізін құрайды және дамуды бағыттайды. Еңбек құқығының қағидалары ретінде еңбек құқығы нормаларының мәнін және мемлекеттің еңбек қатынастарын құқықтық реттеу саласындағы саясатының басты бағыттарын көрсететін , қолданыстағы заңнамада бекітілген негіздемелік бастамаларынтүсінуге болады. Әрекет ету саласы бойынша барлық құқықтық қағидаларды үш түрге бөлуге болады: Барлық құқық салаларына , соның ішінде, еңбек құқығына да тән жалпы құқықтық қағидалар- заңдылық, теңдік, демократизм т.б. Құқық саласының нормаларының ерекшеліктерін, олардың бағыттылығын көрсететін салалық қағидалар Тек белгілі бір құқық саласына тән сала ішіндегі қағидалар. Мысалы, халықты жұмыспен қамту, еңбек дауларын қарастыру қағидалары. Кейбір салалық қағидалар өзінің сипаты бойынша салааралық та, яғни, екі немесе одан да көп құқық салаларына тән қағида болуы мүмкін. Мысалы, еңбекті қорғау , еңбектің қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз ету қағидалары тек еңбек құқығына ғана емес, сонымен қатар азаматтық, қылмыстық атқару құқықтарына да тән. Себебі аталған құқық салалары да еңбекті қолдануды (мердігерлік шарт бойынша жұмыс жасау, жазаны өтеу мекемелеріндегі жұмыс және т.б.) реттейді. ҚР-сы еңбек заңнамасының қағидалары (ҚР еңбек кодексі 4-бап): 1. Адам мен азаматтың еңбек саласындағы құқықтарының шектелуіне жол бермеу 2. Еңбек бостандығы 3. Кемсітушілікке, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тиым салу 4. Қауіпсіздік және гигиена талаптарына сай келетін еңбек жағдайларына құқықты қамтамасыз ету 5. Өндірістік қызмет нәтижелеріне қатысты алғанда қызметкердің өмірі мен денсаулығының басымдығы 6. Еңбегі үшін жалақының ең төменгі мөлшерінен кем емес, әділетті сыйақыға құқығын қамтамасыз ету. 7. Тынығу құқығын қамтамасыз ету 8. Қызметкерлердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі 9. Қызметкерлер мен жұмыс берушілердің өздерінің құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін бірігу құқығын қамтамасыз ету. 10. Әлеуметтік әріптестік 11. Еңбек қауіпсіздігін және еңбекті қорғау мәселелерін мемлекеттік реттеу. 12. Қызметкерлер өкілдерінің ҚР-сы еңбек заңнамасының сақталуына қоғамдық бақылауды жүзеге асыру құқығын қамтамасыз ету болып табылады Еңбек құқығының қайнар көздері 1. Еңбек құқығының қайнар көздері ұғымы, түрлері 2. Нормативтік құқықтық актілердің уақыттағы және кеңістіктегі күші. Еңбек қатынастары барысында бірлескен еңбек жүзеге асырылған кезде қызметкер мен жұмыс берушінің экономикалық, саяси және әлеуметтік қажеттіліктері, олардың мүдделері қарама-қайшы болуы мүмкін. Мұндай жағдайда оларды реттеудің, еңбек қатынастары жүйесіндегі белгілі бір құқықтық нормаларды, жүріс-тұрыс ережелерін анықтаудың қажеттігі туады. Еңбек қатынастары жүйесіндегі бұр нормаларды, жүріс –тұрыс ережелерін мемлекеттің арнайы органдары анықтайды. Яғни, еңбек құқығы қайнар көздерінің түсінігі мемлекеттік органдардың құқықты қалыптастыру, оған заңдар, жарлықтар, қаулылар және өзге нормативтік құқықтық актілер нысанын беру жөніндегі тікелей қызметімен байланысты. Сонымен, еңбек құқығының қайнар көздері ретінде мемлекеттің құзыретті органдарының еңбек және өзге де қоғамдық қатынастарды реттеу саласындағы құқық шығарушы қызметінің нәтижелерін тануға болады. Басқаша айтар болсақ, еңбек құқығының қайнар көздері- бұл жалданбалы қызметкерлердің еңбегін пайдалану және ұйымдастыру жөніндегі қатынастарды, еңбек нарығын реттейтін нормативтік құқықтық актілер. Жалпы алғанда еңбек құқығының барлық қайнар көздері қайнар көздер жүйесін құрайды, мұнда олар өз мәні, бағыныстылығы бойынша ҚР Конституциясынан, еңбек туралы халықаралық-құқықтық актілерден және республиканың басқа да міндеттемелерінен, сонымен қатар ҚР Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларынан, ҚР еңбек кодексінен және өзге де заңға сәйкес актілерден тұрады. В.Н. Уваров атағандай нормативтік құқықтық актілер 2 түрге бөлінеді: негізгі және туынды. Еңбек заңнамасы саласындағы негізгі нормативтік құқықтық актілерге ҚР Конституциясы, конституциялық заңдар, еңбек туралы жекелеген заңдар, ҚР Президентінің нормативтік құқықтық жарлықтары, ҚР Үкіметінің, Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соттың қаулылары, министрліктердің және өзге де орталық мемлекеттік органдар басшыларының нормативтік бұйрықтары, еңбек мәселелері жөніндегі мемлекеттік комитеттердің және өзге де орталық мемлекеттік оргнадардың нормативтік қаулылары, мәслихаттар мен әкімдердің еңбекті ұйымдастырудың жергілікті мәселелері жөніндегі нормативтік шешімдері жатады. Еңбек заңнамасы саласындағы туынды нормативтік құқықтық актілерге әр түрлі ережелер, нұсқаулар, ұсыныстар және т.б. жатады. Туынды актілер негізгі нормативтік құқықтық актілердің негізінде қабылданады және олармен бірге біртұтас жүйені құрайды. Қазақстандық құқықтың, соның ішінде еңбек құқығының қайнар көздерінің арасында ерекше орынды ҚР Конституциясы иеленген. Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар және республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады.ҚР қабылданатын заңдар мен өзге де құқықтық актілер ҚР Конституциясына қайшы келмеуі тиіс. Конституцияның жоғары заңды күші мынадан көрініс табады: 1. Конституция заңдар мен заңға сәйкес актілерге қарағанда артықшылық ролге ие; 2. Конституция тиісті мемлекеттік органдардың заңдар мен заңға сәйкес актілерді қабылдау тәртібін белгілейді. Еңбек туралы заңдар жүйесінде заң шығарушы актілердің маңызы ерекше. ҚР 1998 ж 24 наурыздағы «Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңына сәйкес заң шығарушы актілерге мыналар жатады: - Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Заңдар; - ҚР-ның Конституциялық заңдары мен ҚР-сы Президентінің Конституциялық заң күші бар жарлықтары; - ҚР-ның Кодекстері; - ҚР-ның Заңдары және ҚР-сы Президентінің Заң күші бар Жарлықтары - ҚР-сы Президентінің нормативтік жарлықтары - ҚР-сы Парламентінің нормативтік қаулылары - ҚР-ның министрлері мен орталық мемлекеттік органдардың өзге басшыларының нормативтік бұйрықтары және қаулылары. - Мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері. Төменгі деңгейдегі нормативтік құқықтық актілердің әрқайсысы жоғары деңгейдегі нормативтік құқықтық актілерге қайшы келмеуі тиіс. Еңбек құқығының маңызды қайнар көздері болып ҚР заңдары болып табылады. Заңдардың келесі түрлерін атап өтуге болады: 1. ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Заңдар 2. ҚР-ның Конституциялық заңдары. Конституциялық заң ретінде ҚР Конституциясында осылай танылған және Конституцияда белгіленген тәртіпте қабылданған заң танылады. Мысалы, ҚР 1991 ж 16 қазандағы «ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» конституциялық заңы. 3. жай заңдар. Сонымен қатар, еңбек құқығының қайнар көздері ретінде еңбек қатынастары саласындағы заңға сәйкес актілер де танылады. Заңғы сәйкес актілерге заң шығарушы болып табылмайтын өзге де нормативтік құқықтық актілер жатады. Бұл- ҚР-сы Президентінің нормативтік жарлықтары, ҚР-сы Парламентінің және Үкіметінің нормативтік қаулылары, министрлердің нормативтік бұйрықтары, мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері. Заңға сәйкес нормативтік актілер 2 белгімен сипатталады: 1. Заңға сәйкес нормативтік актілер заңдарға қөайшы келмеуі және шегінен шықпауы тиіс. 2. олар заңдарды орындауды ұйымдастыруға бағытталған. Еңбек құқығы қайнар көздерінің арасында ҚР Еңбек кодексінің орны ерекше. Бұл акт еңбек құқығының жүйесіне кіретін қоғамдық қатынастардың бүкіл кешенін реттейді. Еңбек заңнамасы саласында негізгі нормативтік құқықтық актілерден туындайтын бірқатар туынды нормативтік құқықтық актілер бар. Мұндай актілердің қатарына мыналар жатады: 1)қағида- қандай да бір қызмет түрін ұйымдастыру және жүзеге асыру тәртібін белгілейтін нормативтік құқықтық акт; 2)Ереже- қандай да бір мемлекеттік органның немесе оның құрылымдық бөлімшесінің мәртебесі мен өкілеттігін белгілейтін нормативтік құқықтық акт; 3)Регламент- қандай да бір мемлекеттік орган мен оның құрылымдық бөлімшелері қызметінің ішкі тәртібін реттейтін нормативтік құқықтық акт; саласында қолданылуын егжей- тегжейлі көрсететін нормативтік құқықтық акт. Аталған нормативтік құқықтық актілердің барлығы туынды сипатқа ие және негізгі актілерге қатысты қосымша рөлді атқарады . Еңбек құқығының қайнар көздері болып табылатын нормативтік құқықтық актілер үшін олардың әрекет ету күшінің басталу және аяқталу уақытын, яғни, олардың уақыттағы шектерін белгілеудің тәжірибелік маңызы зор. ҚР Конституциясының нормалары мен ережелері оны ресми түрде жариялаған күннен бастап күшіне енеді. 1995ж 30 тамызда республикалық референдумда Конституцияны қабылдаған күн ҚР Конституциясының күні деп саналады. ҚР заңдары, ҚР президентінің жарлықтары және ҚР Үкіметінің қаулылары, егер осы актілердің өзінде не олардың күшіне енуі туралы актілерде өзге мерзім көрсетілмесе, алғаш рет ресми жариялаған күннен бастап, күнтізбелік он күн өткен соң күшіне енеді. ҚР парламентінің және оның палаталарының қаулылары, егер осы актілердің өзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде алғаш жарияланған күннен бастап, ал ҚР Конституциялық Кеңесінің қаулылары қабылданған күннен бастап күшіне енеді. Орталық атқарушы және өзге де орталық мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілері, егер осы актілердің өзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде алғаш жарияланғаннан кейін күнтізбелік он күн өткен соң күшіне енеді. Нормативтік құқықтық актілердің күшіне ену уақытының маңызы өте зор, себебі, осы актілерде көзделген заңды жауапкершіліктің туындау мерзімдерімен және осы актілердің кері күші туралы мәселені шешумен байланысты. Жалпы ереже бойынша нормативтік құқықтық актінің күші бұл акт күшіне енгенге дейінгі қатынастарға таралмайды. Тек актінің өзінде немесе осы актінің күшіне енуі туралы арнайы заңда нормативтік құқықтық актінің не оның бөлігінің кері күші көзделсе ғана ол өзі күшіне енгенге дейінгі қатынастарды реттеуде қолданылуы мүмкін. Еңбек туралы нормативтік құқықтық актілердің күшіне енуінің маңызды жағдайы болып олардың ҚР Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өтуі табылады. Мемлекеттік тіркеуден өтпеген нормативтік құқықтық актілердің заңды күші болмайды. Нормативтік құқықтық актінің күші тұрақты немесе уақытша болуы мүмкін. Егер актінің өзінде немесе осы актінің күшіне енуі туралы актіде өзге мерзім көзделмесе, нормативтік құқықтық актінің күші тұрақты деп саналады. Әрекет ету күшінің уақытша мерзімі бүкіл акт не оның жекелеген бөліктері үшін белгіленуі мүмкін. Мұндай жағдайда еңбек туралы нормативтік құқықтық актінің күші қандай мерзімге дейін сақталатыны міндетті түрде көрсетіледі. Бұл мерзім өткеннен кейін нормативтік құқықтық актіні қабылдаған орган актінің күшіне қатысты жаңа мерзімді белгілеуі немесе оны тұрақты деп тануы мүмкін. Нормативтік құқықтық актілердің кеңістіктегі күші «аумақ» деген түсінікпен тығыз байланысты. Жалпы алғанда аумақ ретінде мемлекеттік шекара шегіндегі жер қабаты, жер қойнауы, су және әуе кеңістігі танылады. Бұл жағдайда Қазақстан Республикасының аумағы нормативтік құқықтық актілердің әрекет ету күшінің құқықтық кеңістігі болып табылады. Егер актілердің өзінде немесе осы актілердің күшіне енуі туралы актілерде өзгеше көзделмесе, ҚР Президенті, ҚР Парламенті және ҚР Үкіметі, орталық атқарушы және өзге де орталық уәкілетті органдары қабылдаған нормативтік құқықтық актілердің күші Қазақстан Республикасының бүкіл аумағына таралады. Жергілікті өкілдік және атқарушы органдар қабылдаған нормативтік құқықтық актілердің күші тиісті әкімшілік- аумақтық бірліктің аумағына ғана таралады. Егер ҚР Констиуциясында, заңдарда және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, нормативтік құқықтық актілердің күші Қазақстан Республикасында еңбек қызметін жүзеге асырушы ҚР азаматтарына , шетелдік азаматтарға және азаматтығы жоқ тұлғаларға таралады. Еңбек саласындағы құқықтық нормалар екі үлкен топқа бөлінеді: 1) экономика саласына және еңбек жағдайына қарамастан, жалданбалы еңбек қызметкерлерінің барлығына таралатын жалпы нормалар . Мысалы, ҚР еңбек кодексі күші тек ҚР азаматтарына ғана емес, сонымен қатар, ҚР-сы аумағында еңбек қызметін жүзеге асырушы шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ тұлғаларға да таралады; 2) қызметкерлердің жекелеген санаттарына (әйел адамдарға, кәмелетке толмағандарға, бюджет саласының қызметкерлеріне және т.б.) таралатын арнайы нормалар. жүктеу/скачать 0,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|