Құқық негіздерінің қайнар көздері

Субъективті заңды құқық. Субъективтік заңды құқық пен субъективтік заңды міндеттердің өзара байланыстары

жүктеу/скачать 1 Mb. бет 12/116 Дата 17.02.2022 өлшемі 1 Mb. #132231 түрі Лекция

Субъективті заңды құқық. Субъективтік заңды құқық пен субъективтік заңды міндеттердің өзара байланыстары. Юриспруденцияда «құқық» деген сөз бір-бірімен байланыстағы, бірақ екі құбылысты көрсетеді: оның біреуі объективтік құқық, - екіншісі субъективтік заңды құқық. Объективтік құқық - әлеуметтік нормалардың бір түрі, әлеуметтік реттеуші, яғни «жалпылама құқық» сияқты. Бұл мағнада құқық туралы көпжақты айту мүмкін емес сипатта болады: егер әңгіме «құқық туралы» болса, субъективтік құқық туралы айтылғанын білуіміз керек. Объективтік құқық субъективтік құқықпен байланыссыз қаралса, оны жәй «құқық» деген атаққа ілінеді: азаматтық құқық, әкімшілік құқық т.с.с. Субъективтік заңды құқық – объективтік құқықпен тығыз байланыстағы онымен қамтамасыз етілген, соның негізінде пайда болған, бірақ сапа жағынан айырмашылығы бар, яғни басқа құбылыс. Осы мәселене талдай отырып, екі проблемалары бөліп қарауымыз керек: а) құқықтағы объективтік және субъективтік проблемалар; б) объективтік құқық және субъективтік заңды құқық. Біріншісі философиялық сипатта және оның мәні сонда, қоғам өміріндегі қандай құбылысты заңгерлер қай әрежеде «объективтік құқық, объективтік, ал қандай дәрежеде - субъективтік аталатының көрсету. Біздің қарастырып отырған проблемамыз юриспруденция аясында және субъективтік құқық мұнда «субъективтік» болып аталуының бірақ себебі бар: субъектіге тікелей қатасы барлардың бәрін жаққызамыз. Сондықтан оны «субъективтік» емес «субъективтік» деп атауға да болады. Кейде, соған байланысты мынандай анықталманы кездестіруге болады: «субъективтік құқық - субъектінің құқығы». Осындай спецификалық жағдайда, құқықтанудағы тағы бір, сапасы жағынан бөлек түсінік «құқық» - әлеуметтік нормалардың ерекше түрі ретінде мынандай абсулдты қортындығы келуге болады: субъективтік заң құқығы дегеніміз, әйтеуір бір нормалардың жүйесі, неге екені белгісіз, жеке субъектіге жатады. Сондықтан, субъективтік заңды құқықтың анықтамасын белгілеген кезде, үш сөздің әрқайсысына түсінік беріп, сол терминнің мазмұнын ашып көрсетуіміз қажет: а) неге ол «субъективтік»; б)»заңдылық» деген негі білдіреді; в) бұл кезде «құқық» деген сөзге қандай мән беріледі. Субъективті заң құқығы - құқық субъективтігіне заң нормаларымен оның қызығушылығын қаңығаттандыруға құқықтық қатынастағы мүмкіндік тәртібінің өлшемін белгілеуге берілген құқық және ол басқа субъективтінің корреспонденттік міндетімен қамтамасыз етілсін мемлекепен кепілденген құқықтық қатынас. Бұл анықтама төмендегідей белгілерге негізделген: Мұндағы әңгіме белгілі тәртіптің мүмкіндігі. Мұндай мүмкіндік көрінге емес, тікелей құқық субъектісіне (құқықтық қаблеттілігі бар адамға) беріледі. Құқық субъектісіне оның қызығушылығын қанағаттандыру үшін беріледі. Құқықтық қатнастарда өмір сүреді. Тәртіп өлшеміне сай өзінің шекарасы бар. Ондай өлшемді бұзу, құқықты дұрыс қолданбағандық. субъективтік заң құқығы белгілі заңды міндеттілікпен байланыссыз өмір сүре алмайды. Корреспонденттік заңды міндеттері бар органдар үшін іске асыру, мемлекеттің күш қолдану мүмкіндігімен кепілденеді не басқа құқық қорғау жолымен жүргізіледі. Заңды табиғаты мынадан көрінеді: а) белгілі тәртіп мүмкіндігі заң нормаларымен белгіленеді; б) ол мүмкіндікті іске асыру мемлекетпен кепілденеді. Заң нормаларының негізнде пайда болатын субъективтік құқықты сипаттағанда, терминнің ішінен - «субъективтік заңдылық құқығы», «заңдылық» сөзді тастауға болмайды. Себебі, кейде көбінесе былай сөйлейміз: «субъективтік құқық және заңдылық міндеттер». Мұнда, қарап отырсақ субъективтік құқықтар заңдылық болмауы мүмкін. Өйткені құқық - жалғыз ғана әлеуметтік реттеуші емес екендігі белгілі. Сондықтан, қанша әлеуметтік нормалардың түрлері болса, сонша субъективтік құқықтардың түрлері бар. Мысалы: моральдық нормалдың негізінде субъективтік моральдық құқық пайда болады, корпоративтік нормалардың негізінде -қоғамдық ұйымдардың мүшелерінің субъективтік құқықтары пайда болады т.с.с. Әлеуметтік нормалардың әрекетінің принципиальды тетігі бір ең ғана: норма - фактіге сай жағдай - субъективтік құқық және міндеттілік. Қөңіл аударатын мәселе сөз «құқық» көп жағдайда заңды емес құбылыстарға пайдаланылады. Мысалы, формальды - заңдылық мәні жоқ мынандай сөз тіркестерін айтуға болады: «табиғи құқық», «адам құқығы». Субъективтік заңды құқық, объективтік құқық сияқты өзінің «ішкі» («внутренний мир») бар: өз элементтері, ішкі ұйымы, белгілі құрлымы. Оның элементтерін құқықты деп атайды. Белгілі орыс ғалымы құқықтанушы Н.Г.Александров өз кезінде субъективтік заңдылық құқықтың құрамындағы мына үш құқықты (правомочия) бөліп айтуды ұсыныпты: 1) түр, 2) оны ұстаушының тәртіптілік мөлшері, 3) міндетті адамнан белгілі тәртіп мөлшерін талап ету мүмкіндігі және қажетті жағдайда мемлекеттік аппараттың қыстайтын күшіне жүгіну мүмкіндігі. Егер қысқаша көрсетсек былай бөлінеді: а) жөнді әрекет жасауға құқығы; б) талап ету құқығы; в) жауапқа тарту. Субъективтік заңды міндеттердің анықтамасы оның мынандай сипаттамасын көрсетеді: Әңгіме белгілі тәртіптің қажеттілігін (долженствовании). Құқыққа не құқыққа қабілетті адамға. Құқық берілген субъектінің қызығушылығын қанағаттандыру үшін құқық субъектісіне жүктеледі. Құқықтық қатнастар болады. Қажетті тәртіптің өзіндік шегі болады. субъективтік заңды құқықпен байланыссыз өмір сүре алмайды. Іс жүзіне асыру мемлекеттің күштеу мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі. Заңды табиғаты бар, ол мынадан көрінеді: а) белгілі тәртіптің қажеттілігі субъектілерге арналған заң нормаларына жүктеледі; б) іс жүзіне асыру мемлекеттің күштеу мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі. Субъективтік заңды құқық және міндеттілік, басқа көптеген диалектикалық қарама-қайшылық сияқты жалпылама жолы бар, соған қарамай бір-бірінен көп айырымашылығы бар. Оларды біріктіретін, біріншіден, жалпы заңды табиғаты: және құқық, және міндетілік заң нормаларынан шығады және мемдекетпен кепілдінеді. Екіншіден, құқық та, және міндеттілік те тәртіп мөлшері болады. Сонымен, бірге құқық – тәртіп мөлшерінің мүмкіндігі, ал міндеттілік – қажетті (керек) тәртіп мөлшері. Бұл айырмашылықтың мәнін мынадан көруге болады: біріншіден, құқықтың іске асырылуы өкілетті адамның еркіне байланысты болады, екіншіден, міндетті адамның еркі бұл қатнаста қатал төмен детілген (детерминирован): ол өзінің міндетін өзі іске асыруы қажет. Құқық пен міндеттіліктің айырмашылығы сонда, егер бірінші, өзін ұстаушы үшін игілікті болса, екіншісі; өзін алып жүрушінің қызығы үшін істелмейді, басқа адамның қызығы үшін – заңды өкілдің. Қорыта келе айтсақ, жалпы субъективтік міндеттілік те, субъективтік құқық сияқты, заңды емес болуы мүмкін: субъективтік моральді міндеттілік, қоғамдық ұйымдардың мүшелерінің субъективтік міндеттері т.с.с. Құқық пен мораль тығыз байланыста. Осы екі құбылыстың жалпылама ерекшеліктерін және айырмашылықтарын көрсету қажет. Жалпылама ерекшеліктері құқық пен мораль экономикалық базиске жасалған қондырма болып табылады, қоғамдық қатынастарды реттейді, әлеуметтік-экономикалық мүдделердің ортақтығына (бірлігіне) негізделеді. Құқық пен мораль көпшілік жағдайларда ерікті түрде жүзеге асырылады және жүзеге асырылуының ішкі кепілі - адамның ар-ұяты мен намысы. Құқық нормаларының талаптары моральдық талаптарға негізделеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясының 27-бабында былай айтылған: «Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу - ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы. Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға міндетті». Бұл бапта құқық нормасының талабы және мораль нормасының талабы бірдей көрініс табады. Кейбір құқық салаларында моральдық талаптардың ықпалы аздау. Мысалы, салалық құқықта, азаматтық құқықта, қаржылық құқықта және т.б. Ал отбасы, қылмыс, халықаралық құқықта моральдың маңызы өте зор. Енді құқық пен моральдың айырмашылығына тоқталу қажет. 1. Құқық мемлекетпен бірге, қатар пайда болады, ал мораль мемлекеттен бұрын пайда болады. Құқық жазылған нормалардан тұрады, ал мораль күрделірек құрылым және жазылмаған ережелер, талаптардан тұрады. Құқық мемлекеттік мәжбүрлеудің болу мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі, ал мораль дағды арқылы немесе қоғамдык пікір күшімен қамтамасыз етіледі. Нормативтік реттеу жүйесінде құқық ерекше орын алады. Бұның себебі құқықтың айрықша белгілеріне байланысты. 2. Құқықты социологиялық және философиялық тұрғыдан қарағанда ол өте кең түсінік болып, оған құқық нормаларымен қатар құқықтық сана, құқықтық қатынастар да жатады. Құқыққа, ерекше әлеуметтік құбылыс ретінде жалпы және айрықша белгілер тән. 1. Құқық жазылған нормалардан тұрады. Нормативтік тек құқыққа тән жағдай емес. Ол адамның табиғатымен байланысты және кез келген әлеуметтік ұйымға тән. Нормативтік дегеніміз адамдардың ой жүйесін, қоғамдық өмірін тәртіппен, соның нәтижесінде белгілі ережелерге бағындыру. 2. Құқық әділдік және бостандық идеяларын білдіреді. Әділдік пен бостандыққа адамзат ежелден ұмтылып, оларды армандаған. Әділдік - адамның игілігіне бағытталған жағдай, ол басқа адамның мүддесіне зиян келтірмейді, қоғамға пайдалы. Осы талаптарға сай келетін адамның әрекеті әділ болып саналады. Марксизм-ленинизм негізін қалаушылар әділдікті тек таптық мүдделермен байланыстырады. Бостандық - адамнан ажыратылмайтын қасиет. Тек бостандық болса ғана адам лайықты өмір сүре алады, барлық өзіне тән шығармашылық мүмкіндіктерін аша алады. 3. Құқықтың бейнелейтін объектілері болады. Олар - билік, мемлекет, қоғамдағы тәртіп. Солар арқылы әділдік пен бостандық жүзеге асырылады. Әрине, әділдікпен бостандық шектелсе де, сол аталған құбылыстар арқылы жүзеге асырылады. Құқықтың нормалары мен мемлекет органдарының арасында қайшылықтар, үйлеспеушілік болуы мүмкін. Зандарда адамдардың құқықтары мен бостандықтары жарияланғанымен, мемлекет органдары олардың жүзеге асырылуын қамтамасыз етпеуі мүмкін. 4. Құқық адамның іс-әрекетін реттейді, оның ойына, сезіміне әсер етеді. Егер адам заңдарда әділдік пен бостандық баянды етілетініне көзі жетсе, оларды орындау кажет деп есептейді. Мұндай жағдайда адам өз еркімен заң талабын орындайды. Заң талабын бұзса, кінәліге мәжбүрлеу шаралары қолданылады. 5. Құқық заңдар түрінде қалыптасады. Заңдарда адамдардың еркі баянды етіледі. Адамдардың еркін заң шығаратын орган ресмилендіреді. Сондықтан құқық - мемлекет таныған адамдардың еркі. Егер құқық әділдік пен бостандықты паш етсе, ол жалпы халықтық құқық деп саналады. 6. Құқықтың формалды анықтылығы. Заңдарда бекітілген нормативті нұсқаулар ерекше қасиетке ие болады. Ол - формалды анықтылық. Оның белгілері: айқындығы, бір мағыналылығы, қысқалығы. Бұл құқық субъектісінің не нәрсені істеуге болады, нені болмайтындығын білуіне ыңғайлы, әрі қолайлы. Құқықтың тағы бір қасиеті - оның өзгермелілігі. Қоғамдық өмір сіресіп қалмай, құбылып өзгеріп тұрады. Соған сәйкес құқық нормалары да өзгерген қатынастарды лайықты түрде реттеу үшін өзгеріп тұруы қажет. Осыған байланысты ескірген заңдар күшін жояды, жаңа заңдар қабылданады. Құқық біркелкі қалыпты түрде адамдарға қолданылады. Осының өзі құқықта теңсіздіктің баянды етілетінін байқатады. Адамдар әр түрлі: біреу әлсіз, біреудің қабілеті мол, екіншісінікі кем, біреудің отбасы бар, біреу бойдақ. Адамдардың мұндай айырмашылығын заң ескере бермейді. Сондықтан заң адамдарды іс жүзінде теңдестіре алмайды. Әрине, өмірдің кейбір салаларында, мысалы, саяси құқықтармен пайдаланғанда барлық азаматтардың жағдайы бірдей. Құқықты мемлекет қорғайды. Құқықтың барлық нормаларының талаптарын адамдар өз еркімен орындай бермейді. Соған байланысты мемлекет құқық талабын бұзғандарға мәжбүрлеу тәсілін қолданады. Мұндай қорғау болмаса, құқық жоқ деп есептеу керек. жүктеу/скачать 1 Mb. Достарыңызбен бөлісу: