I тарау. Ежелгі қазақстан § Қазақстан тас дәуірінде
Шаруашылығы және мәдениеті
жүктеу/скачать 4,07 Mb.
|
Қазақстан тарихы пәнінен лекциялар жиынтығы (5 - 11 сынып)
- Бұл бет үшін навигация:
- § 24.Ақ орда
- § 25.Моғолстан
| Шаруашылығы және мәдениеті. Көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы егін шаруашылығы Алтын Орда халықтарының басты шаруашылығы осы екеуі. Алтын Орда халықтары, негізінен мұсылмандар болды. Мемлекетте алғашқыда көне ұйғыр жазуы негізгі жазу болып қалыптасса, кейіннен ислам діні ықпалының күшеюіне байланысты араб жазуы да қатар қолданылды.
§ 24.Ақ орда Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында орналасқан Алтын Ордадан Ақ Орда дербес мемлекет болып бөлінді. Бастапқы Шығыс Дешті Қыпшақ, Жетісудың солтүстік-батыс бөлігі, Ертіс жағалауы Жошының үлкен ұлы Орда-Ежен ұлысы болып, ол Көк Орда деп аталды. Ал, Жайық, Ырғыз, Тобыл, Сарысу, Арал жағалауындағы далалық, сырдарияның төменгі сағасы Жошының бесінші ұлы - Шайбан үлесіне тиіп, оны Ақ Орда деп атады. Кейін Шайбан ұлысы Орда-Ежен ұлысының құрамына енген соң мемлекет Ақ Орда деп аталынды. Ақ Орда хандығы Жошы ұлысының территориясында болды. Ақ Орданың шаңырағын көтерген хан Орда-Ежен болатын. Ақ Орданың алғашқы ханы Сасы-Бұқа болды. Бұдан кейінгі Ақ Орда хандары Ерзен, Мүбәрәкқожа Алтын Ордаға тәуелділіктен құтылуға әрекет жасай бастады. Ақ Орда Алтын Орданың құрамына дербес хандық болып Ерзен хан тұсында бөлініп шықты. Ақ Орда тәуелсіз хандық болып Орыс ханның тұсында жарияланды. Осы ханның тұсында (1361-1377 жж.) Ақ Орда айтарлықтай күшейген болатын. Ақ Орданың қалалары: Сығанақ, Ясы (Түркістан), Сауран, Жент, Баршынкент, Отырар. Астанасы - Сығанақ қаласы. Ақ Орда мемлекеті қазақ жерін түгел қамтыды. Тайпалары: қыпшақ, керей, найман, арғын, қоңырат, жалайыр, алшын, қарлұқ тағы басқалар. Ақ Орда халқы өзбек-қазақтар деп аталған. Ақ Орда ХІV-ХV ғасырларда Қазақстан аумағындағы феодалдық мемлекет болды. Мемлекет басында Шыңғыс тұқымынан шыққан хандар отырды. Ақ Орданы әлсіреткен Ақсақ Темір жорықтары болды. Ақ Орданың ыдырауы нәтижесінде Ноғай ордасы мен Әбілхайыр хандығы пайда болды. § 25.Моғолстан ХІV ғасырда Шағатай мемлекеті батыс және шығыс иелікке бөлінді. Шығыс бөлігінде 1346-1348 жылдары Моғолстан мемлекеті құрылды. Дулат тайпасының феодал ақсүйек қауымының Әмір-Болатшы басшысы Моғолстан мемлекетінің негізін салды. Моғолстанда мемлекеттің саяси билігі және жер билігі ханның қолында болды. Моғолстанда ханға мемлекет басқаруда ханға ұлыс бегі көмектесті. Дулат тайпасының феодалдық ақсүйектер басшысы Әмір Болатшы жаңа Моғолстан мемлекетінің ханы етіп Тоғылық Темірді сайлады. 1348 жылы Тоғылық Темір Моғолстан ханы болып жарияланды. Моғолстанның саяси-әкімшілік биліктерінің көбі дулат феодалдарының қолында болды. Моғолстанды Шағатай әулеті билеп келген. «Моғолстан» - тарихи-геологиялық термин сөз. Оның мәні «могул», «могол» деген ұғымнан шыққан. Орта Азия халықтарының айтуы бойынша, «монгол» деп аталып кеткен. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы халықтар Моғолстанның пайда болған кезінен бері түркі тілдес болды. Тарихи деректер бойынша, моғолдар құрамына дулаттар, қаңлылар, керейлер, үйсіндер, арғындар т.б. тайпалар енді. Моғолстан астанасы - Іле бойындағы Алмалық қаласы. Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарихи Рашиди» кітабында Моғолстан территориясы жайында былай жазады: «Моғолстан шекарасының ұзындығы 7-8 айлық жол, Шығысында қалмақ жерімен шектесіп, Баркөл, Ертіс өзендерін қамтиды. Солтүстік шекарасында Балқаш, батысында Түркістан, оңтүстігінде Ташкент, Ферғана, Ақсу, Қашғар қалалары орналасқан». Тоғылық Темір ханның тұсында Моғолстан бүкіл Мауереннахрды жаулап алды. 1371-1372 жылдары Әмір Темір Моғолстанға алғаш рет жорық жасап көптеген қалаларды басып алды. 1371-1373, 1375-1377 жылдары Темірдің Моғолстан жеріне екінші шабуылы басталады. Моғолстан әскері орасан зор шығынға ұшырады. 1371-1373, 1383 жылы Темір Моғолстанға тағы бір рет басып кірді. 1389 жылы Қызыр Қожа Моғолстан тағына отырды. 1390 жылы Темір әскерлері Моғолстан жерін ойрандады. Осыдан кейін Моғолстан мемлекеті құлдырай берді. Моғолстанның күйреуіне әсер еткен басты тарихи оқиға - ХV ғасырдың ортасында оның батыс бөлігіне Шығыс Дешті-Қыпшақтан тайпалар тобының қоныс аударуы. Оған Орыс ханның шөберелері Керей мен Жәнібек басшылық етіп, шамамен 1465-1466 жылдары Қазақ хандығын құрған еді. Моғолстан тұрғындары негізінен көшпелі және жартылай көшпелі өмір сүріп, мал шаруашылығымен айналысқан. Мемлекет Орта Азияның ұлттық-саяси және мәдени өмірінде маңызды рөл атқарды. жүктеу/скачать 4,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|